به گزارش هنرنیوز ، در هفته‌های اخیر، موضوع ایجاد یک سایت موزه در محوطه باستانی تل آجری در 4 کیلومتری تخت جمشید که با حفر کانال، بتن ریزی گسترده و نصب پایه‌های فلزی قطور و مرتفع همراه بوده، با انتقاد محافل کارشناسی و رسانه‌ها روبرو شده است. گفتار حاضر بر آن است تا اشکالات این اقدام را شرح دهد.

1_ نقص در طرح محتوایی

طبق مقررات هرگونه اقدام در خصوص موزه‌ها زیر نظر اداره کل موزه‌ها در معاونت میراث فرهنگی کشور است.

پیش از ساخت موزه باید طرح محتوایی موزه تهیه گردد و این طرح در کمیته‌ای بررسی شود. کمیته محتوایی موزه برای بررسی محتوای موزه‌‌ها تشکیل‌‌ می‌شود. محتوای موزه بیان‌‌ می‌دارد که بازدیدکننده در بدو ورود به موزه باید چه انتظاری از بازدید خود داشته باشد. این امر از نامگذاری موزه آغاز‌‌ می‌شود، سپس بخش معرفی و اطلاع‌رسانی را در گام اول تشریح‌‌ می‌کند و به چیدمان اشیا در هر قسمت و تقسیم‌بندی کلی موزه‌‌ می‌انجامد. در حقیقت برنامه محتوایی مثل روح است در کالبدی که ساختمان فیزیکی موزه را تشکیل‌‌ می‌دهد. برنامه‌های محتوایی گوناگونند. این برنامه‌‌ها ممکن است براساس دوره‌های تاریخی یا سیر تحول یک تکنیک یا فن نوشته شده باشند. محتوا در محوطه تاریخی، یافته‌های باستان‌شناسان در سایت است که بر مبنای لایه‌های حفاری در موزه چیده‌‌ می‌شود. در موزه‌های علوم تقسیم بندی محتوایی براساس رشته‌های مختلف علمی صورت‌‌ می‌گیرد.

کمیته محتوایی از افرادی با تخصص‌های گوناگون (بنابر موضوع کار) دعوت‌‌ می‌کند تا طرح پیشنهادی ساخت موزه‌های جدید را بررسی، اصلاح، تصویب یا رد کنند. این امر در ستاد با اشراف به کل موزه‌های کشور و خلاءهای موجود صورت‌‌ می‌گیرد. برای اطلاع بیشتر بنگرید به: http://gomchto.ir/komite%20mohtavayi.html

در سایت اداره کل موزه‌ها در معرفی اهداف و برنامه‌های اجرایی اداره فنی و مهندسی به احداث و تجهیز موزه‌های منطقه‌‌‌ای و استانی اشاره شده است. همچنین مکانیابی، مطالعه و تهیه طرح محتوایی، مطالعه فاز صفر پروژه (مطالعات معماری و برنامه‌ریزی فیزیکی و کالبدی)، تهیه طرح معماری، سازه، تأسیسات الکتریکال و مکانیکال مرحله اول و دوم، عملیات اجرایی ساخت موزه و تجهیز ساختمان موزه را جزء وظایف این گروه در ایجاد موزه‌های استانی و موزه‌های محلی برشمرده است. ایجاد و راه‌اندازی سایت موزه‌‌‌‌ها، انجام مطالعه و شناخت سایت‌های تاریخی، طرح معرفی و ساماندهی سایت‌های تاریخی و اجرای طرح‌های ارایه شده از سوی مشاور، انتخاب و گزینش گروه مطالعاتی، تهیه مطالعات معماری و مکانیابی پروژه، تهیه مطالعات محتوایی، بررسی سایت‌های انتخاب شده و تصویب آنها و عملیات اجرایی پروژه نیز در معاونت میراث فرهنگی کشور برعهده اداره کل موزه‌ها است. این اداره کل با تشکیل کمیته فنی موزه‌‌ها و اجرایی نمودن صورتجلسه‌های مرتبط به تصویب دستورالعمل‌های لازم، تصویب طرح‌های مرحله اول و دوم معماری، معماری داخلی، سازه، موزه‌‌‌‌ها، سایت موزه‌‌‌‌ها، محوطه‌‌ها و انبارها‌‌ می‌پردازد.

برای اطلاع بیشتر بنگرید به: http://gomchto.ir/fanni.html

بنابراین اولین مشکل سایت-موزه تل آجری نداشتن طرح محتوایی و نیز نگرفتن مجوزهایی لازم از اداره کل موزه‌ها است.

2_ نقض ضوابط عرصه و حریم

از وظایف دفتر ثبت آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی مستقر در معاونت میراث فرهنگی کشور، نظارت مستمر بر آثار تاریخی– فرهنگی و طبیعی ثبت شده در فهرست آثار ملی و جهانی از طریق اخذ گزارش‌‌‌‌های مستمر و ضبط گزارش‌‌ها در پرونده ثبتی آثار و انعکاس هرگونه دخل و تصرف غیرمجاز در دفاتر تخصصی و حقوقی است. برای اطلاع بیشتر بنگرید به: http://www.ichto.ir/میراث-فرهنگی/دفاتر-زیر-مجموعه/دفتر-ثبت-آثار-و-حفظ-و-احیاء-میراث-معنوی-و-طبیعی#a-lt-574204-----

در سال 1389 حریم‌های محوطه میراث جهانی تخت جمشید، نقش رستم و شهر استخر در یک نقشه تصویب و ابلاغ شد و مطابق آن هرگونه دخل و تصرف در داخل محدوده \"عرصه\" ممنوع شد، مگر فعالیت‌های باستان شناسی، ساماندهی، مرمت و حفاظت؛ گرچه این مهم درباره عرصه تخت جمشید است ولی حتما باید پس از تهیه طرح و تصویب آن از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری انجام شود ولی همانگونه که طرح برای سایت_موزه نگاشته نشد برای برنامه حفاظتی نیز به رشته تحریر درنیامده است. علاوه‌بر این در ضوابط حریم درجه یک سایت قید شده که در این محدوده که در اصل خود دارای ارزش تاریخی و واجد آثار فراوان زیر سطحی است، احداث هرگونه ساختمان و تأسیسات، نصب دکل، درختکاری، دیوارکشی، حصارکشی، پی‌کنی، کندوکاو، تسطیح اراضی، هرگونه عملیات استخراج معادن سنگ، شن و ماسه و خاک رس، دفن و رهاسازی زباله و نظایر آن ممنوع است. پس از ابلاغ ضوابط عرصه و حریم قانون مجازات اسلامی درباره تخریب اموال تاریخی آورده که هر کس را که به اثری که در فهرست آثار ملی ایران ثبت است، خرابی وارد آورد علاوه بر جبران خسارات وارده به حبس محکوم خواهد شد (ماده 558). همچنین مجازات هر کسی که با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده از سوی سازمان مذکور در حریم آثار ‌فرهنگی– تاریخی مبادرت به عملیاتی نماید که سبب تزلزل بنیان آنها شود، یا در نتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا ‌لطمه وارد آید را علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارت وارده، حبس از یک تا سه سال تعیین کرده است (ماده 560). هرچند که در ماده 567، سازمان میراث فرهنگی شاکی خصوصی محسوب می‌شود ولی در ماده 568 در صورت اهمال، مدیر دستوردهنده را مقصر دانسته است.

از طرف دیگر در ارتباط با نما حتی در خارج از حریم درجه یک و در ضوابط حریم درجه دو تکلیف شده که طرح معماری و نماسازی بناهای واقع در راستای محورهای اصلی منتهی به محوطه میراث جهانی تخت جمشید، نقش رستم و شهر استخر به جهت تناسب با شأن تاریخی مجموعه میراث جهانی، هماهنگی با مصالح بومی و همگونی با اقلیم منطقه، نیازمند کسب مجوز از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. بنابراین پایگاه میراث جهانی تخت جمشید که خود مجری تکالیف سازمان است مقید به رعایت همان اصول است لذا نباید با ایجاد پوشش نامناسب جلوه‌ی سایت را مخدوش کند. در نهایت نگارندگان ضوابط حرایم محوطه، تمامی آثار تاریخی موجود در محدوده حریم‌های سه‌گانه تخت جمشید، نقش رستم و شهر استخر را مشمول ضوابط حفاظتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دانسته است.

بنابراین مشکل دیگر پوشش فعلی تل آجری، تعدی به ضوابط عرصه و حریم محوطه است.

3- پایش پایگاه‌های جهانی

کنترل و نظارت کلان بر فعالیت‌های پژوهشی و اجرایی پایگاه‌ها در شرح وظایف دفتر امور پایگاه‌های جهانی دیده شده است لذا حوزه فنی مستقر در این دفتر، نظارت بر نحوه عملکرد پژوهشی ـ اجرایی پایگاه‌های جهانی و ملی، بررسی طرح‌‌ها و برنامه‌های پایگاه منطبق با پلان مدیریت آن، بازدیدهای دوره‌‌‌ای و ارائه گزارش به هیأت راهبردی و شوراهای فنی مربوطه در ساختار دفتر امور پایگاه‌ها را برعهده دارد.

اصلی‌ترین هدف پایگاه‌ها، تحقق اهداف، وظایف و مسئولیت‌های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در حوزه فرهنگی ـ جغرافیایی آثار منحصر به فرد ملی یا جهانی‌‌ می‌باشد. از این‌رو در اهداف بلندمدت دستیابی به استانداردهای مناسب علمی و پژوهشی جهت الگوسازی در زمینه صیانت و حفاظت از ارزش‌های تاریخی، فرهنگی در حوزه میراث فرهنگی و سایر ارگان‌‌ها و مجامع مرتبط با آن لحاظ شده است. همچنین در اهداف میان مدت نیز حفاظت، مرمت و احیاء میراث فرهنگیِ مادی، معنوی یا طبیعی واقع در محدوده جغرافیایی یا موضوعی پایگاه مطابق ضوابط بین‌المللی، همچنین ضوابطی که از سوی سازمان ارایه شده یا خواهد شد، متناسب با شرایط و نیازهای محل و ایجاد و اداره دایمی امکانات و خدمات گردشگری و معرفی برای پایگاه و آثار واقع در محدوده آن، مطابق ضوابط بین‌المللی، همچنین ضوابطی که از سوی سازمان ارایه شده یا خواهد شد، متناسب با شرایط و نیازهای محل قید شده است.

برای اطلاع بیشتر درباره پایگاه‌ها بنگرید به: http://omurpaygah.ichto.ir/Default.aspx?tabid=4530&language=fa-IR

با این مختصر بدیهی است که هماهنگی لازم به منظور دستیابی به این اهداف توسط دفتر پایگاه جهانی تخت جمشید با دفتر امور پایگاه‌ها در ستاد صورت نگرفته و طرحی نامتناسب با قوانین و مقررات داخلی و بین‌المللی در حال انجام است. برای انجام چنین پروژه‌ای مدیر پایگاه ابتدا طرح تهیه نموده، طرح خود را به دفتر امور پایگاه‌ها ارائه می‌دهد. دفتر پایگاه‌ها با هماهنگی و تایید ادارات دیگر (موزه‌ها، ثبت آثار، محوطه‌هاو بناهای تاریخی) با جلسات مختلف و پس از تصویب معاون میراث فرهنگی کشور به پایگاه ابلاغ شده و سپس مرحله اجرا آغاز می‌گردد. در مورد تل آجری هیچکدام از این طرح‌‌ها و حتی نامه‌نگاری‌‌ها صورت نگرفته و البته همانگونه که مستحضرید این سازه برای محوطه تل آجری طراحی نشده بود بلکه برای پاسارگاد اندازه‌گیری شده بود.

4- عدم رعایت مقررات بین‌المللی

نظارت بر اجرای مفاد منشورهای بین‌المللی و ضوابط اجرایی ملی برعهده دفتر حفظ و احیاء بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی مستقر در معاونت میراث فرهنگی کشور است. ضوابط بر این مسئله اتکا دارد که هنگام ساخت بناها، خصوصیت و سیمای ظاهری جاهایی که این بناها قرار است در آنجا برپا شوند باید رعایت شوند، خصوصاً در همسایگی یادمان‌‌‌‌های تاریخی و هنری، از تمامی اشکال تبلیغات و برپایی دکل‌‌‌‌های ناخوشایند تلگراف، ممانعت شده و تمامی کارخانه‌‌‌‌های پر سروصدا و حتی تیرهای بلند کنار گذاشته شوند (منشور آتن، 1931).

در ماده 6 منشور ونیز به سال 1964 م. نیز آمده: \"حفظ یک یادمان به مراقبت از جایگاه قرارگیری اشاره دارد که نامتناسب و بدقواره نباشد. جایگاه قرارگیری سنتی چنانچه هنوز وجود دارد باید حفظ شود. هیچ نوع ساخت وساز، تخریب یا جرح و تعدیل که رابطه‌‌‌‌های بین جرم و رنگ را دگرگون کند نباید مجاز شمرده شود\".

در منشور ایکوموس استرالیا قید شده: \"شالوده حفاظت، ملاحظه و توجه به بافت موجود است و باید دربـرگــیرنده حداقل مداخله فیزیکی ممکن باشد. حفاظت نباید موجب تحریف شواهدی شود که بافت یک مکان فراهم آورده ‌است\" (مادّه 3). همچنین آورده که: \"حفاظت مستلزم نگهداری از موقعیت بصری متناسب مانند صورت، مقیاس، رنگ، بـافت و مصالـح است. هر نوع ساخت و ساز‌های جدید، تخریب یا تبدیل که به‌طور جدی بـر چنین مـوقعیتی تأثیر گذارد و بنابراین بر درک و لذت از یک از مکان تاثیرگذار باشد، نباید نادیده گرفته شود\" (مادّه 8).

در بخشی از منشور بین‌المللی مدیریت میراث باستان‌شناسی به سال 1990 توسط ایکوموس آمده: \"در وضع قوانین مرتبط با میراث باستان‌شناسی این اصل باید حکم باشد که برنامه‌های توسعه به گونه‌ای طراحی شود که کمترین اثر منفی را بر میراث باستان‌شناسی بگذارد\".

با این وصف تا زمانی که ناچار نشده‌ایم نباید به منظر محوطه با پوشش خدشه‌ای وارد کرد. اما گاهی چاره‌ای نیست و باید محوطه را پوشاند ولی چگونه؟

کارشناسان ایران در زمانی کمابیش 40_50 سال پیش ایجاد سوله را مناسب‌‌ می‌دانستند. امروز‌‌ می‌دانیم که شالوده و پی بتنی سوله که در بافت و عمق اثر ایجاد شده صدمات بسیاری به آن زده و نیز نمای منظری سایت را با چهره‌ای ناخوشایند تحت‌الشعاع قرار داده است؛ تپه زاغه در بویین زهرا و نوشیجان تپه در ملایر از این دست تجربیات محسوب می‌شوند که متاسفانه در مورد تپه زاغه به دلیل ایجاد سایبان و عدم حراست، محل مناسبی برای جمع کردن گله‌‌ها از تابش آفتاب و بارش باران شده و در نوشیجان بادهای شدید و تکان پایه‌ها باعث ایجاد ترک در دیوارهای خشتی شده است.

داربست با پوشش ورق شیروانی بر روی آثار تا مدتها تجربه‌ای ارزان قیمت در ایران محسوب می‌شد و با اینکه چهره جالبی نداشت ولی اهداف حفاظتی را تا حدود زیادی تامین می‌کرد، همچون مجموعه ساسانی بندیان درگز در خراسان (پیش از پوشش فعلی)، تپه هگمتانه در همدان (پیش از پوشش فعلی)، تپه قلی درویش در قم (پیش از پوشش فعلی) و...

اما با توجه به اهمیت گردشگری در محوطه‌های مهم نیاز بود علاوه‌بر استحکام و چشم‌نواز بودن پوشش به شیوه اجرای آنها نیز توجه می‌شد. در بندیان درگز پس از کاوش کامل محوطه و اشراف کامل به بنا و پیرامون آن پوشش فعلی ایجاد شد. پوشش تپه هگمتانه همدان نمونه‌ای بحث برانگیز بود؛ گویا این پوشش مخصوص آشیانه هواپیما بود. چندی پیش ترک‌‌‌‌ها، یی در دیوار بنا نشان داد که محاسبات دقیقی برای پی صورت نگرفته است. ناگفته پیداست که کندن پی برای پوشش و بتن ریزی در واقع بر روی بخش‌‌‌‌ها، یی انجام گرفت که هنوز کاوش نشده بودند و ادامه بقایای واحدهای معماری خشتی در زیر آن قرار دارند؛ بنابراین هرگاه مجبور به کاوش آن بخش گردیم باید سازه را برچینند. با این وصف، حال که گاهی مجبور‌‌ می‌شویم در سایت‌ها پوشش آنها را برداریم چرا باید از سازه‌های دائمی استفاده کنیم که خود به سایت صدمه می‌زنند؟ بنابراین با ایجاد سازه‌های موقت ولی مستحکم‌‌ می‌توان تا حدود زیادی بر این مشکل مستولی شد و این تجربه‌ای جهانی است که در سایت‌های مختلف ایتالیا هم انجام می‌شود؛ در ترکیه چاتال هویوک یک اثر ثبت جهانی است که با اسپیس فرم پوشیده شده است. در نوعی از این سازه‌‌ می‌توان بدون ایجاد پی پوشش بر روی محوطه ایجاد نمود. در جدیدترین کارها، دو نوع دیگر از پوشش محوطه را‌‌ می‌توان جایگزین نمود: پوشش پارچه‌‌‌ای و پوشش با چوب بامبو.

با این وصف مشکل دیگر در محوطه تل آجری پوشش حفاظتی اثر با سازه‌‌‌ای دایمی و با ایجاد پی و بتن ریزی در پیرامون اثر است که ستون‌های فلزی آن منظر ناشایستی به بنای تاریخی‌‌ می‌دهد.

ایلنا