به گزارش هنرنیوز، ۱۲۹ سال پیش ( ۱۹ فروردین، ۱۲۶۲ خورشیدی) ساخت مدرسه سپهسالار در تهران آغاز شد.
مدرسه و مسجد سپهسالار که پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی در ایران بشمار می‌آید به دستور میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. سپهسالار در سال ۱۲۵۸ خورشیدی بنیانگذاری این ساختمان را آغاز کرد و چون در سال ۱۲۶۰ در مشهد وفات یافت، برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله در تکمیل و اتمام این بنا همت گماشت و پس از درگذشت او قسمتی از ناتمامی ها و تزیینات تدریجاً بوسیله نائب‌التولیه‌های وقت انجام یافت. ساخت هستهٔ اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن استاد حسن معمار قمی بوده‌است. در سال ۱۳۴۲ شمسی حسین لرزاده تغییراتی را در شبستان زمستانی آن ایجاد نمود.
 
این بنا که در ۳۰ خرداد ۱۳۱۵ به ثبت ملی رسیده به دلیل وقف بودن زیر نظر اوقاف اداره می‌شود و برخی معتقدند همین امر باعث شده تا اوقاف به جز حفاظت از بنا هرگز اجازه حضور و فعالیت سازمان میراث فرهنگی را در این مکان ندهد و عموم را از بازدید این بنای فاخر محروم سازد. 

مهدی معمارزاده -كارشناس فنی سازمان ميراث فرهنگی و گردشگری استان تهران - در این باره می‌گوید:« این مدرسه و مسجد از سال ۸۳ تا ۸۸ طی دو دوره مرمت گسترده داشته است. دوره نخست که حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد مرمت را شامل می‌شود، توسط مسکن و شهرسازی آغاز شد و سپس تحویل میراث فرهنگی شد. دوره دوم که بیشترین حجم مرمت و حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد را در برمی‌گیرد توسط سازمان میراث انجام شد. بنابراین ۹۰ درصد مرمت این مدرسه به پایان رسیده و هنوز هم این‌گونه نیست که متولیان مدرسه نخواهند با میراث فرهنگی در ارتباط باشند.» 

او ادامه می‌دهد:« بنا یک بنای ثبتی است و قاعدتاً طبق قوانین مصوب مجلس آثاری که در فهرست آثار ملی ثبت شدند باید توسط میراث فرهنگی نظارت عالی شوند. بودجه مرمت را هم باید سازمان میراث فرهنگی پرداخت کند که تا کنون پرداخت کرده است. در مورد مدرسه شهید مطهری خصوصاً سازمان تمام بودجه مرمت را خودش تأمین کرده است. بعد از مرمت ضلع غربی مدرسه توسط سازمان مسکن و شهرسازی که از سال ۸۲ تا ۸۴ انجام شد، بقیه مرمت توسط میراث فرهنگی انجام شد.»
 
به گفته این كارشناس مرمت، در طی این مدت کارهای مقطعی مانند بازسازی و مرمت کتابخانه هم توسط میراث فرهنگی انجام شده است که سال ۸۹ به پایان رسید و خارج از بحث کلی مرمت‌های قبلی بوده است.
سپهسالار کتابخانه‌ی این مسجد را در سال ۱۲۵۹ با خرید کتابخانه ۴ هزار نسخه‌ای اعتضادالسلطنه پایه‌گذاری کرد. هم اینک، گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است. کتابخانه ضلع شمال شرقی کار آقای مارکوف است

هنوز ده درصد از این بنا مرمت نشده که این همان بخشی است که آیت الله امامی کاشانی (تولیت مدرسه عالی شهید مطهری و امام جمعه موقت تهران) به عنوان امام جماعت برای دفتر کار و محل استراحت از آن استفاده می‌نماید.

با وجود این مرمت ها داربست های گنبد مسجد سپهسالار سالهاست که خیال پایین آمدن ندارد. معمارزاده درباره وجود چندین ساله داربست‌های مسجد سپهسالار توضیح می‌دهد:« گنبد این مسجد حدود ۴- ۵ سال است که داربست دارد و به نظر من تاکنون به آن کم توجهی شده است. ۴ سال پیش به دلیل کاشیکاری ضعیفی که در مرمت‌های ۱۲ سال گذشته (سال۷۸) انجام شده و ربطی هم به مرمت‌های جدید ندارد، این کاشی‌ها خرد شد و گنبد نم داد. میراث فرهنگی کار مرمت اضطراری را آغاز کرد، اما به دلیل کمبود بودجه همچنان در این حالت باقی ماند. هر چند آن طور که شنیدم اداره کل میراث فرهنگی استان تهران اخیراً پیگیر آن بوده که دوباره مرمت آن را دنبال کند.»
 
به گفته‌ی این کارشناس قرار بود پس از مرمت اضطراری گنبد که یک کار حفاظتی بود و طی ۶ ماه از اواخر زمستان تا پایان تابستان به طول انجامید، کار اساسی روی این گنبد صورت گیرد که از آن زمان ۴ سال می‌گذرد و همچنان این داربست‌ها اطراف گنبد قرار دارد.

با وجود اهمیت این بنا بازدید از آن به صورت عمومی امکان‌پذیر نیست. معمارزاده دراین باره می‌گوید:« تا آنجا که من شنیده‌ام آیت الله کاشانی اجازه دادند بازدید در پنجشنبه برای توریست‌ها آزاد باشد.»
 
به اعتقاد معمارزاده وقف و فلسفه اصلی آن این است که بنایی را به صورت مستمر مرمت و حفاظت کرد. بنابراین مرمت بناهای تاریخی هیچ وقت تمام نمی‌شود چون اگر به یک بنای مرمت شده رسیدگی نشود، دوباره مخروبه می‌شود.
او ادامه می‌دهد « مرمت کار دایمی و همیشگی است. کسی که بگوید کار مرمت یک بنا به اتمام رسیده، آدم نابلدی است و علت تخریب خیلی از بناهای تاریخی همین طرزفکر است که بنایی مرمت و سپس رها می‌شود.»

به گزارش هنرنیوز، به گفته‌ی کارشناسان این بنا یکی از مهمترین مدارس و مساجد دوره قاجاری است که بنای مسجد آن در بین مساجد ایرانی بنای فاخری است و از سبک معماری مساجد ترکیه هم در آن استفاده شده است.از سویی مسجد به صورت چهار ایوانی بوده و ۸ مناره‌ دوره قاجاریه آن بر زیبایی بنا افزوده است. کمتر مسجدی با این تعداد مناره وجود دارد، که البته خوشبختانه بر روی آن مرمت صورت گرفته و پوشش‌های آن مسکاری شده است.
گنبد دو پوش آن با ارتفاع کم جزو گنبدهای زیبای ایرانی است.اگر مستقیماً زیر گنبد بایستیم، به دلیل قرار گرفتن آن روی لبه‌های چهارتاقی گنبد را به حالت معلق می‌بینیم.
 
همچنین گفته می‌شود کاشیکاری‌های بی‌نظیر سپهسالار حالت مخملی دارد و به صورت معرق و خشتی به وفور در مسجد پیدا می‌شود. در کنار اوج کاشیکاری، هنرهای دیگر مانند حجاری روی سنگ به شکل زیبایی با طرح‌های گل و بوته در این مسجد دیده می‌شود.

همچنین شبستان آن که بیشتر مراسم حکومتی پیش از دوره پهلوی تا کنون در آن انجام می‌شود، با گچ‌بری‌هایی به صورت فرورفته و برجسته با زیبایی خاصی توسط استاد لرزاده انجام شده است. 

حوض این مسجد هم از دیگر دیدنی‌های این مکان به حساب می‌آید. در دوره قاجار بخشی از قنات مهران یکی از روستاهای قدیم تهران در نزدیک ضرابخانه به دلیل اهمیت این مسجد به آن اختصاص یافته است. هنوز هم این قنات از زیر مسجد می‌گذرد.

سردرهای این مسجد با هنرمندی خاصی ساخته شده‌اند اما سر در ضلع غربی این مسجد یکی از آثار فاخر هنری و معماری محسوب می‌شود. همچنین جنوب شرقی مسجد سپهسالار دارای هشتی است که با هنر کاسه‌سازی مزین شده است. 

مریم اطیابی

.