به گزارش هنرنیوز،تا سال ۹۰ عرصه ۸۵ قنات در مجموع کشور تصویب شده که از این تعداد فقط ۵ قنات تعیین حریم شده است. نخستین قنات‌های ثبت ملی شده شامل قنات « مرتاض علی» شیراز در سال ۵۴ و قنات « کت خاش» دشتستان بوشهر در سال ۸۲ و قنات «کهنه امیرآباد» چهارمحال و بختیاری مربوط به سال ۸۴ است. 

همچنین بیشترین قنات ثبت ملی متعلق به استان فارس با ۱۸ قنات و پس از آن بوشهر با ۱۴ قنات ، چهارمحال و بختیاری با ۱۰ قنات و خوزستان با ۷ قنات است که بیشترین ثبت قنات مربوط به سال ۸۴ و سال ۸۷ با ۱۵ قنات بوده است که بعد از آن در سال ۸۸ تعداد عرصه قنات‌های مصوب به ۱۲ رسیده است. اما نخستین تعیین حریم قنات مربوط به سال ۸۱ و دومی مربوط به سال ۸۶ و یکی مربوط به ۸۸سال و دو تا ی آخر مربوط به سال ۹۰است. 

چاه «مرتاض علی» شیراز در استان فارس در سال ۸۱ ، قنات « ارونه» در شهرستان اردستان استان اصفهان در سال ۸۶ ، سیستم آبرسانی « سید ایاز» در قصر شیرین استان کرمانشاه سال ۸۸ و دو قنات در مجموعه تخت جمشید و نقش رستم به ترتیب با نام چاه‌های سنگی « کوه رحمت» و چاه‌های سنگی« گردلک» در سال ۹۰ در مرودشت استان فارس تعیین حریم شدند.

اما «فرهاد نظری» مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی عصر چهارشنبه ۲۹ مرداد از ثبت و ابلاغ حریم قنات قصبه گناباد به عنوان کهن ترین قنات ایران به خبرنگار هنرنیوز خبر می‌دهد و تأکید می‌کند: قنات قصبه گناباد در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده که از دو رشته و مجموعا از ۳۳ کیلومتر طول برخوردار است. و حریم این قنات جزو بزرگترین حرایم کشور محسوب می‌شود.

این درحالی است که به نظر می‌رسد عرصه و حریم هیچ یک از دیگر قنات‌ها چنین گسترده نیست. به عنوان مثال از ۱۸ قنات استان فارس که در کل کشور دارای بیشترین قنات ثبتی است تنها ۲ قنات تعیین حریم شده‌اند. و یا بوشهر با ۱۴ قنات ثبتی به عنوان دومین استان در این رتبه‌بندی هیچ کدام از قنات‌هایش تعیین حریم نشدند. چهار محال و بختیاری هم از این قاعده مستثنی نیست! از سویی در بین ۱۵ استان دارای قنات فقط سه استان فارس و اصفهان و کرمانشاه تعیین حریم را انجام دادند و در۱۲ استان دیگر هنوز هیچ کاری انجام نشده است.

از سویی مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی با اشاره به تهیه و آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی قنات قصبه گناباد این اقدام را گامی موثر برای ثبت جهانی این قنات خراسان بزرگ می‌داند و اضافه می‌کند: کهن‌ترین قنات ایران قدمتی مربوط به دوره هخامنشی دارد. 

گفته می شود قطعه سفال‌های کشف شده در اطراف دهانهٔ چاه‌های این قنات حکایت از آن دارد که رشتهٔ قصبه واقع در کانال اولیهٔ اصلی قنات در زمان هخامنشیان حفر شده که با توجه به خشکسالی‌های پیش رو به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات حفر شده‌ است. اما به دلیل ریزش پی در پی قنات، در فاصله ۶۸۳ متری مقنی‌ها تصمیم گرفتند قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از کانال دیگر خارج شود.

ظاهراً قنات قصبه گناباد شانس آورده که قرار است به عنوان بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان با قدمتی حدود ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش به سازمان یونسکو برای ثبت جهانی پیشنهاد شود چون به مدد همین مهم، توانسته دارای حریم شود چرا که از سال ۸۹ آثار بسیاری روانه دفتر ثبت و حریم شده‌اند که تا کنون برای هیچ یک از آنها اقدامی نشده است و هم‌اکنون ۲۹ هزار اثر ثبتی بدون حریم در کشور موجود است. به عنوان مثال خراسان جنوبی مدعی است که ۴۰ پرونده در این مدت به دفتر ثبت روانه کرده و استان کرمان نیز ادعای ارسال ۷۵ پرونده را دارد اما تاکنون هیچ اقدامی در مورد حرایم درخواستی صورت نگرفته است. این در حالی است که دفتر ثبت در دولت یازدهم با کوله‌باری از آثار ثبتی بدون حریم مواجه است که همین امر سبب شده تا سیاست ثبت همراه با حریم را در پیش بگیرد. سیاستی که منتقدان خاص خود را دارد. برخی کارشناسان معتقدند فاصله ثبت با تعیین حریم حداقل ۶ ماه تا یکسال است و این در صورت پیش نیامدن اتفاق و به موقع رسیدن بودجه و... است وگرنه با توجه به فاصله ثبت و تعیین حریم طی سال‌های گذشته بعید نیست که دفتر ثبت آثار تاریخی در صورت ادامه ثبت همراه با حریم نتواند بیش از تعداد انگشتان دست اثری را به ثبت برساند و اثار زیادی با ثبت نشدن به خطر بیفتد.

ثبت حریم قنات فصبه گناباد شاید برگ زرینی برای دفتر ثبت محسوب شود اما این دفتر همچنان راه درازی پیش رو دارد چرا که اگر اصل اول در میراث فرهنگی را پژوهش، شناخت و ثبت آثار بدانیم قطعاً اصل دوم حفاظت و احیا آثار خواهد بود که نخستین گام حفاظت تعیین حریم است.

اما عملکرد مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی در این مورد نشان می‌دهد که حداقل فاصله تعیین حریم تا ابلاغ آن به کمترین زمان ممکن رسیده است . او توضیح می‌دهد: حریم قنات قصبه گناباد با کمک متخصصان وزارت نیرو و موسسه بین‌المللی قنات تنظیم شده که حدود یکسال بر روی این پرونده کار شده است. حریم این پرونده چهارشنبه هفته پیش (۲۲ مرداد) تصویب و چهارشنبه این هفته (۲۹ مرداد ) ابلاغ شده است.

او تشریح می‌کند: این قنات از شاهکارهای آبی جهان است که از دو رشتهٔ اصلی و شش شاخه فرعی تشکیل شده و مادرچاه آن در دامنهٔ شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محلهٔ معروف به قصبهٔ شهر (کوی شرقی) قرار دارد. مجموع دو رشته اصلی قنات بیش از ۳۳ کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشتهٔ «دولاب نو» با توجه به شیب زمین حدود ۲۴۰متر و میزان آبدهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه‌است. 

به گفته نظری تمامی حوزه آبرس این قنات شامل کوه‌های سرچشمه قنات در بالادست جزو حریم محسوب شده است و اراضی پایین دست قنات نیز شامل این حریمند . به عبارتی پرونده کنونی علاوه برعرصه منظومه‌ای است شامل هرآنچه به قنات مربوط می‌شود که به عنوان حریم ابلاغ شده است و ضوابط آن حیات قنات را تضمین می‌کند تا آنجا که مانع از احداث معدن ، کارخانه و برداشت شن و ماسه و هرآنچه موجب خلل در حیات قنات است؛می‌شود. 

او درپایان یادآور می‌شود این قنات در دوران اسلامی نیز دارای حیات بوده است چرا که ناصرخسرو در سفرنامه خود عمق چاه قنات مذکور را ۷۰۰ گز و طول آن را ۴ فرسنگ ذکر کرده‌ است. همچنین رشتهٔ اصلی قصبه که ۱۳۱ هزار و ۳۵ متر طول دارد، در امتداد درهٔ پرآب خانیک حفر شده‌است.