از یک نمایش دینی - مذهبی چه می خواهیم؟ آیا صرف ارتباط حسی تماشاگر با چنین نمایش هایی کافی است؟ تفاوت میان مراسم عزاداری و نمایش مذهبی در کجاست؟ تکنیک و مسایل مربوط به تئاتر در کجای این معادله جای می گیرد؟ چطور می توانیم نمایشی مذهبی داشته باشیم که با شرایط و استانداردهای امروز همخوانی داشته باشد؟ این ها سوال هایی هستند که همیشه بررسی آسیب شناسی نمایش های دینی و مذهبی مطرح شده اند.
امروزه می دانیم که سطح گرایی یکی از بزرگترین آسیب هایی است که بر بدنه برخی اثار تئاتر مذهبی یا دینی سایه افکنده است. توجه بیش از اندازه برخی نویسندگان و کارگردانان که در فضای خاص تئاتر دینی کار می کنند به بیان بی واسطه شعائر و مسایل اعتقادی آنها را از ساختار منسجم و روح تئاتری دور نگه می دارد. غافل از آن که بهترین و زیباترین پیام ها زمانی به صورت تاثیر گذار به تماشاگر منتقل می شوند که در بطن ساختار دراماتیک، جذاب و سرگرم کننده نمایشی گنجانده شده باشند و این تماشاگر است که خود شعور نهفته در لایه های مختلف یک اثر نمایشی را جستجو و درک می کند.
در کشور ما پس از انقلاب اسلامی، رویکرد نوینی به این و دینی شده است و در مقاطع مختلف و وضعیت های خاصی، تئاتر گاه به عنوان فعالیتی سیاسی (مبارزه با آمریکا) تهییجی و نظامی (جنگ و دفاع مقدس) و گاه به صورت پراکنده فعالیتی عرفانی یا فلسفی قلمداد شده است. این تلاش در یک سویه کردن و تک بعدی کردن تئاتر اغلب به اصل تئاتر و جامع شرایط بودن آن لطمعه وارد نموده است... تئاتر پدیده ای است که تمامت انسان را در بر می گیرد. بازتاب عینی و صریح تمامی تأملات آدمی است در حوزه های مختلف زندگی مادی و حیات معنوی و ماوراءالطبیه.
در طی این سال ها تلاش هایی هر چند جسته و گریخته ناپیوسته تحت عنوان تئاتر دینی صورت گرفته است و اغلب این چنین استنباط می شود که تئاتر دینی تنها مصروف تأمل دینی و الهیات است یا فقط به تبلیغ دین می پردازد و یا این که تئاتر دینی چیزی است شبیه به منبر و روضه و خطابه و نوحه و وعظ که در آن با پند و نصیحت به اصلاح اخلاقیات وحش عیات می پردازند و یا از موت و برزخ و عذاب دوزخ می ترسانند.
به راستی چرا اینگونه می شود؟ به این ترتیب، نتایج حاصله از این قرارند:
۱) دین و پدیده دینی قابلیت های تئاتری و یا طرح و بیان تئاتری را ندارند.
۲) تئاتر قابلیت های بیان دین و پدیده های دینی را ندارد.
اما بنابر اصل « تئاتر پدیده ای است، انسانی» هر دو نتیجه حاصله نادرست هستند. زیرا در هر دو رابطه مستقیم تئاتر - انسان - دین، انگار شده است. آیا ممکن است این همزادهای بشر، در تضاد با یکدیگر قرار گیرند؟ این از محالات است. پس اشکال در کجاست؟ بی شک اشکال در تعریف و تبیین یکی یا هر ۳ این پدیده های توأمان (تئاتر- انسان - دین) است.»۱
پس مخالفت و جدایی انسان - دین و تئاتر امری غیر متحمل و غیرطبیعی است و در عین حال تئاتر دینی بایستی تمامت انسان را در برگیرد و زوایای مختلف زندگی و وجود او را در خود داشته باشد تئاتر دینی تنها به تبلیغ دین نمی پردازد و مشخصاً آئین و مذهب خاصی را تبلیغ نمی کند بلکه انسان را به معنویت و کمال فرا می خواند.
«نخستین اصل مشترک بین تئاتر - انسان - دین، اندیشه است. این هرسه بر تفکر و اندیشیدن قوام می یابند. غایت دین، بصیرت است. (هل یستوی الاعمی و البصیر افلامتفکرن)۲ - (هل یستوی الاعمی و البصیر ام هل تستوی الظلمات و النور)۳ - (و ما یستوی الاعمی و البصیر ولا الظلماتو لا النور ولا الظل ولا الحدور و مایستوا الاحیاء ولا الاسوات)۴ و از این قرارند آیات عدیده دیگر.
آیا ممکن است تئاتر دینی تهی از اندیشه باشد؟ آن هم در جهان بینی (تفکر ساعه افضل من عباده سبعین) که اندیشه، تقدسی هم ارز و بلکه بالاتر از عبادت دارد؟»۵
عنصر دیگری که تئاتر دینی بایستی در خود و به همراه خود داشته باشد، اندیشه انسانی است. مرا و از اندیشه، تفکری صرفاً الهی و ماوراءالطبیعی نیست. اندیشه دینی می تواند ناشی از جهان بینی انسان دوستی و محبت و عشق به همنوع باشد. اندیشه تئاتر دینی می تواند در خود تمایل به صلح را حمل کند و انسان را به سوی طبیعت و ذات پاک بشری هدایت کند.
« هر دینی جمود برمناسک و شعائر و ظواهر دین و یا تصویر زندگینامه های قدیسین و اولیا ا... و یا نمایش و کنیه وکلیا و مراسم نماز و دعا و عبادت نیست. (در بسیاری از فیلم ها که ابداه دینی هم نیوده اند، همواره به صحنه هایی از نماز خواندن مادر پایدار دیده می شد)
بلکه نمایش واقعیتی متعال یا قدس است که اگر صادقانه و هنرمندانه باشد، تکان دهنده و حیرت است. مدعیان هنر دینی بی گمان دین ورزند و در دین ورزی شان تردید نمی توان کرد اما تخیل باروروشرشار ندارند و فروغ الهام و کارشان نمی درخشد. چون گویی برای خرسندی و رضایت خاطر خود نمی افرنیند بلکه رضای دیگری را در نظر دارند و بنابراین آنچه که می سازند و می بافند، عاری از صداقت و صمیمت است چون زاده نیازی درونی نیست.
دین ورزی هنرمند و بهره مندی اش از ایمان دینی، بی گمان ممکن است اثرش را از جهتی اثر گذارتر کند و بنابراین در نهایت شرطی لازم است اما به تنهایی برای آفریدن اثر هنری دین که باید شوری برانگیزد حتی در آدمی بی ایمان، کافی نیست. برای اثبات جهت این مدعی خاطرنشان می کنم که بسیاری از آثار والای هنری ملهم از دین، الزامات زادگان طبع کسانی که دین باور بوده اند، نیست اما البته آنان دینی داشتند که به خداشناسی طبیعی و یا خداباوری عقلانی و استدلالی(dèisme) اصطلاح شده است یعنی خدا دانی بی واسطه مذهب. فیلمساز نامدار مصری مصطفی عقاد، آفریننده فیلم های درخشان پیامبر و عمر مختار، مسلمان هست ولی تا چه اندازه مؤمن است، نمی دانم اما کیست که از رنج پیامبر اسلام در آغاز دعوت و شهادت دردناک وسوک آور حمزه و رأفت رسول خدا در ورود به مدینه و شیوه پذیرایی مشتاقان از محمد (ص) از آن شهر و که این همه در فیلم به زیبایی نقش بسته است، به شور نیاید و یا عظمت و بزرگواری و انسانی دوستی عمر مختار، مبارز شرافتمند رانستاید؟ مصنفان بعضی از آثار نامدار موسیقایی دینی، خدادان و خداشناس بودند اما همه الزاماً پای بند به شریعت و اهل عبادت نبودند و به ظواهر دین چندان اعتنایی نداشتند،...H.C.Robbins در کتابش Mozart, Cannu et inconnu, ۱۹۹۶ در شرح و تفسیر یکی از ساخته های موزار Masique Funèbre maçannique ۱۰ نوامبر ۱۷۸۵ می نویسد» موزار با خلق این قطعه شکوهمند و تیره نشان می دهد که همانند بیشتر آهنگسازان بزرگ بهره مند از عاطفه و حس دینی ایست که برتر از حرمتی است که مؤمن (قشری) برای قرارها و موامنقات ساده قائل است. بنابراین موزار ایمان مسیحی را به دیانت قلبی اش گره می زد و این چنین یکی از عمیق ترین و هیجان انگیزترین آثارش را می آفریند.»۶
موزار متعبد نبود اما گرم رو بود، باورهای مابعدالطبیعی اش درشب و مادر آورد بودند و موزار آن باور را به گونه های مختلف بسط و گسترش داد و پرورانه. این که بگوئیم موزار چنین یا چنان بوده است، یعنی فقط به این مقوله و یا آن مقوله تعلق داشته است، نه نادرست است و نه درست مقصود آن که تلقی هنر دینی از اثری که فقط موضوعی دینی دارد و یا این تصور که تنها آدم دین ورز قادر و مجاز به خلق هنری دینی است به گمان من نادرست است و چه بسا که این اصل وسیله و کانداری مکاسب مادی به نام دین و هنر دینی شود و موجب تشویش اذهان در باب هنردینی.»۷
نمونه های مشابه در هنر نقاشی، مجسمه سازی به خصوص در کلیسا، معماری اسلامی و مسیحی و.... دیده می شوند. آیا هنرمند دینی بایستی مرد خدا باشد؟ آیا اعتقاد درونی و ذاتی به وجود پروردگار و نفس والای انسانی کافی نیست؟ آیا دین و تفکر دینی قشر خاصی از اجتماع یا مردمان را که مستقیماً به آن عبادت می ورزند را در بر می گیرد و پس؟ چه کسی اجازه دارد دوباره خداوند و آفرینش و جهان آخرت و صلح و دوستی و ایمان محبت کند؟ چه کسی بهتر و با ارزش تر از هنرمند و آن هم هنرمند دنیای نمایش؟
اما چرا با این همه اعتماد به نفس، آثار دینی در حوزه نمایش آنچنان که باید و شاید رشد نکرده اند؟
«... چرا در کشور، هنوز آن چنان که باید و شاید در تئاتر به تفکر دینی پرداخته نشده است؟ کدام هراس یا کاستی به این وضعیت انجامیده است. به نظر می رسد که نقیصه در انگیزه های ما نیست بلکه مربوط به شرایط است که قوه تحلیل و تحقیق را در ما کاهش می دهد. این در حالی است که تئاتر مجالسی است برای دین تا در آوردگاه اندیشه ها خود را در مصاف اجتماع، فلسفه، سیاست، اقتصاد، عرفان و.... بارورسازد و آشنا کند.
دومین اصل مشترک بین تئاتر - انسان - دین، عمل یا کردار است. اگر قهرمان کربلا با وجود تفکرات و اندیشه های متعالی و آرمان های دادخواهانه در خانه می نشست، حادثه ای به وقوع می پیوست؟ در حقیقت، عمل (کردار - رفتار) شکلی دیگر از اندیشه است که در زمان و مکان واقع می شود. تجلی عینی و بیرونی ایده ذهنی. عمل در حالی که ناشی از اندیشه است، رجوعی دوباره به اندیشه دارد.»۸
آیا عمل یا کردار، در این زمینه پا شکست مواجه شده است؟ «متأسفانه»، کلمه ای است که در اغاز اکثر بحث های آسیب شناسی درباره آثار دینی نمایشی قرار می گیرد اما چرا متاسفانه؟ چه عنصری در نمایش دینی یا تئاتر این ما گم شده است که به حال آن تاسف می خوریم؟
۱-مهندس پور، فرهاد - انسان، اندیشه، عمل - ماهنامه صحنه - شماره پنجم - دی ماه ۱۳۸۰ ص ۷۶.
۲ - قرآن، سوره انعام - آیه ۵۰
۳ قرآن، سوره رعد - آیه ۱۶.
۴ قرآن سوره فاطر آیات ۱۹ تا ۲۲
۵
Philppe sollers, Mysterieux Mozart, ۲۰۰۱, p. ۱۶۷.. ۶
۷ ستاری، جلال، تئاتر دینی- هنر دینی - نشرپرلان - چاپ دوم ۱۳۸۶ - صص ۹۰-۹۳.
۸ مهندس پور، فرهاد - انسان، اندیشه، عمل - ص ۷۷
منبع: حوزه هنری ( www.hozehonari.com )
