نگارگری ایرانی با عناصر بر گرفته از محیط زندگی مردمان این مرز و بوم به تصویر مفاهیم عمیقی که ریشه در تمدن و فرهنگ ایرانی دارد می‌پردازد. این عناصر شامل طبیعت پیرامون او و بنایی که در آن زندگی می‌کند می‌باشد. هنرمند با استفاده از ذوق هنری خود در پی ایجاد خلق تصاویر بوده تا بتواند با عناصر موجود پیرامون خویش را بیاراید و تعبیری مناسب از نوع زیستن خود در آثار نمایان کند. یکی از این عناصر که در فضای نگاره‌ها ایفای نقش می‌کند حوض است. عنصر حوض در نگاره‌ها در آثار و منابعی چون(( شاهنامه ها ))، (( کتابها)) و غیره قابل شناسایی است. 

ایرانیان آب را جزیی از محیط زندگی خود به شمار می‌آوردند و حوض جایگاهی برای حضور آب در بنا به شمار می‌رفت. حوض یکی از عناصر واحدی است که دارای معنا و شکل همسو با بنا و محیط زندگی ایرانیان است که در نگاره‌های ایرانی جلوه‌گری می‌کند و بخش مهمی از تزیین و ترکیب‌بندی اثر را به خود اختصاص می‌دهد.
مقدمه
یکی از عناصر مهم بصری در نگاره‌های ایران حوض است که جزئی از بنای معماری نگاره یا گاها در طبیعت به کار رفته است. هم جریان زندگی و آداب معاشرت و معماری بنا شکل می‌گیرد و نقش مهمی در ترکیب‌بندی و ایجاد چندگانه‌گی عناصر در اثر دارد. 

نقش حوض از تزیینات کلیدی نگاره‌ها به شمار می‌رود، هنگامی که بنا یا طبیعت پیرامون فضای اثر را به فضایی پر از نقش و نگار تبدیل می‌کنند حوض در فضایی که باید پیکره‌ها نقش خود را ایفا کنند بار تزیینی کل اثر را تقسیم و ایجاد تعادل در اثر می‌کند. حوض با ترکیب جوی‌های آب منشعب در تقسیم‌بندی اثر و ایجاد بخش‌های جدید برای چیدمان عناصر دیگر مانند پیکره‌ها ایفای نقش می‌کند.
 نکته‌ی دیگری که باید به آن توجه داشت این است که هنرمندان بزرگ ایران از هر نقش و عنصری جهت بیان مفاهیم آثار و نشان دادن فرهنگ در دوره خود به بهترین وجهی استفاده کرده‌اند. نقش حوض یکی از این عناصر است که علاوه بر بار فرهنگی و معنایی در اثر گنجایش هم وزن شدن با دیگر عناصر اثر را از جنبه تزیین و رنگ و فرم دارد. نگارگری ایران نیز چون ادبیات آن در هر دوره به صورت رمزی و نمادین بیان گشته است و ارائه‌کننده تصاویری کاملا نمادین است. 

نقش حوض در نگارگری:
در نگارگری حوض با نگاهی از بالا به سطح حوض کاملا مسطح و دو بعدی تصویر شده است. هنرمند نگارگر با دیدی هوشمندانه دو بعدی که مصداق بارز هنر نگارگری ایران است بهترین سطوح عناصر را برای تصویر خود انتخاب می‌کند، حوض را از بالا تصویر می‌کند، فواره را از روبرو، ماهی‌ها را از سطح بدن و پرندگان را نه از بالا بلکه از فضای نیم رخ و پهلو به گونه‌ای که تمام بدنشان از سر گرفته تا پاها در حال شنا تصویر شده است. 

نقش حوض در نگاره‌های ایران تنها جنبه تزیینی ندارد بلکه تکمیل کننده ترکیب بندی و ایجاد بار هم وزن بنای پر نقش و نگار قائم بر اثر است.
 
حوض در معماری:
ایرانیان آب را مقدس می‌شمردند و احترام قائل بودند به طوریکه آلوده کردن آن را گناهی بزرگ می‌دانستند و حوض بهانه‌ای بود برای حضور آب در بنا، علاوه بر زیبایی سبب ایجاد هماهنگی با فضای بیرون درختان و باغچه‌های اطراف می‌شد. ((معماری هنر برافراشتن و آراستن بنا توسط انسان است، نیرو و سرور می‌بخشد و بیشتر از آنکه بر عملکرد و کاربری تاکید کند، بر زیبایی شناسی و مفید بودن و جنبه‌ها و دیدگاه‌های معنوی تاکید دارد.)) (اکرمی،۱۳۸۲ ، شماره ۱۶، ص ۳۵).
معماری ایران در همه دوران‌ها محیط زندگی و سکنای انسان را به گونه‌ای بهشتی طراحی می‌کند. این مکان را نه تنها محیطی برای زندگی و آرامش بلکه با ایجاد فضاهایی، زندگی را در بنا به جریان می‌اندازد، آبنماها و حوض‌ها از آن جمله‌اند نهرهایی که از میان باغ‌ها می‌گذرند و همچون انشعاباتی از جویبارهای بهشتی در میان فضای بنا در حوض غلتانند. حوض نه تنها آرامش بخش و حیات بخش در بنا است بلکه با تعیین مکان دقیق در پایین و وسط بنا نقش آیینه را داراست که انعکاس بنای مجاور اندازه محیط را دو چندان می‌کند. 

اشکال هندسه:
((حوض‌ها در نگاره های ایرانی به شکل‌های گوناگون تصویر شده است. متداول‌ترین آنها مربع، مستطیل با تناسب طلایی، چلیپا، دایره و یا ترکیبی از اشکال هندسی تصویر می شوند )) (پیرنیا،۱۳۷۱،۱۶۲). 

حوض در نگاره‌های ایرانی بر اساس ترکیبی از نقوش هندسی ساده، قرینه یا ترکیبی تصویر می‌شود. ممکن است در تصویری حوض به طور ساده با فرمی از دایره با گره چینی و در جایی دیگر با ترکیبی از فرم‌های هندسی که با نقوش ختایی و اسلیمی تزیین شده است تصویر شود. در این سیر از انتخاب سادگی تا نقش نگار محیط پیرامون، بنا یا باغ و حتی موضوع دخیل است. 

نقش حوض با بنا و محیط پیرامون اثر بی‌ارتباط نیست بلکه با ارتباطی متقابل خود هم وزن دیگر عناصر مهم اثر ایفای نقش می‌کند. وقتی حوض در فضا با بنایی پر از نقش و نگار قرار دارد با عناصر تزیینی تصویر شده و در محیطی آزاد مانند طبیعت قرار گرفته که به طوری ساده تصویر شده است. در حاشیه اطراف حوض و جویبارهای منتهی یا گذران از حوض با نقوش گره چینی تزیین شده است. نقوش تزیینی اطراف حوض را اسپیرالها یا گلهای ختایی تشکیل می‌دهند. 

نقوش:
نقوشی چون فواره یا ماهی‌ها و مرغابی‌ها و دیگر عناصر تزییینی ممکن است در تمامی تصاویر حوض به کار نرفته باشد به کار‌گیری این نقوش نسبت به فضای کلی اثر و بنا به تشخیص هنرمند حضور می‌یابند و صرفا حضور تزیینی ندارند بلکه هم از لحاظ ترکیب بندی و نیز بعد مفهومی در معاشرت با یکدیگر نقش ایفا می‌کنند که هم قدم با کل اثر است به گونه‌ای که در بعضی از تصاویر هیچ یک حضور ندارند و در تصاویری همه یا بعضی از این عناصر حضوری جدی دارند. فواره‌ها از مهمترین عناصر تزیینی حوض به شمار می‌رود که از فرمی متشکل از نقوش سر اژدها یا پرندگان تصویر می‌شد که با ترکیب آب‌های جوشان زیبایی فواره را دو چندان می‌کند. (( فواره‌ها افزون بر جلوه بصری، به سبب صدای فرو ریختن آب بر سطح حوض نوعی تاثیر موسیقیایی نیز پدید می‌آورند)) ( کمپر،۱۹۱۸، ۱۷۳). 

رنگ:
رنگ نقش مهمی را در تصویر نقش حوض در نگاره‌ها دارد که بر چند قسمت تقسیم می‌شود. این تقسیم بندی به علت مجزا بودن عناصری چون رنگ آب، رنگ بنای حوض، رنگ عناصر تزیینی مانند فواره و حواشی، و عناصر متحرک مانند ماهی‌ها و مرغابی‌ها صورت می‌گیرد. 

رنگ عناصر متحرکی چون ماهی‌های قرمز و مرغابی‌هایی با رنگهای الوان در میان حاشیه‌ای با رنگهای خنثی فضایی با تنوع رنگها را پدید می‌آرود که هنرمند به حد نیاز از هر کدام از این عناصر با رنگی که اثر بخش در محیط است استفاده می‌نماید. 

حرکت و پویایی:
حوض عنصری ثابت در نگاره‌ها محسوب می‌شود، ولی از آن رو که در خود آب را نگهداری می‌کند و آب از عناصر سیال و روان به شمار می‌رود . در فرهنگ ایرانی آب روان منشا پاکی و تطهیر است از این رو هنرمند نقاش با در جریان انداختن آب در جویبارها از رودهای روان درون باغ یا عبور از حوضی به حوض دیگر یا به طور واحد با حضور فواره با آب‌های جوشانش آب را در محیط حوض و جویبارها به تحرک می‌آورد . از دیگر سو حضور مرغابی‌ها و ماهی‌ها در حال بازی درون محیط بسته حوض که با به حرکت در آوردن این فضا سبب تحرک بیشتر در فضای اثر است. همه این عناصر متحرک حوض را به عنصری پویا و متحرک در فضای اثر تبدیل می‌کند.

نتیجه‌گیری
حوض جزیی از بنای نگاره به شمار می رود که به علت فرم و حضور آب به عنوان نقش واحد و دارای اهمیت در نگاره ها مطرح است. این عنصر جزیی از محیط زندگی به شمار می رود و نوع زندگی در جریان پیرامون این عنصر را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. نقش حوض در معماری و فرم بنا و ارتباط آن با دیگر نقوش چون نقوش تزیینی هم قدم با آنها دچار تغییر و تحول شده است. اشکال هندسه حوض بی ارتباط با بنا و فضای پیرامون نیست و از آنجا که به طور واحد و مجزا تصویر میشود بر کلیه عناصر اثر تاثیر گذار است. 

حوض از جمله عناصری است که به دنبال مفهوم و شکل ظاهری اثر شکل می گیرد و نوع عناصر پیرامون و نوع آداب و معاشرت پیکره ها در شکل ظاهری آن تاثیر گذار است، به گونه ای که با عناصر ترکیبی خود مانند فواره، ماهی ها، مرغابی ها نقش کلی اثر را بازی می کند. 

از نکات قابل تامل در نقش حوض تصویر آب است که شفاف نیست و درون و عمق حوض رویت نمی شود و هرگاه هنرمند تصمیم به نشان دادن عنصری در حال شنا را بگیرد آنها را در لابلای نقش آب که با خطوط منحنی و مواج است تصویر می‌کند. هنرمند نگارگر هر نقشی را به طور واحد تصویر می‌کند از این رو تصویر آب فقط روایت کننده و ایجاد حس آب است منبعی برای انعکاس نور یا شفافیتی برای دیدن کف حوض نیست.

منصوره امیری