جواد یزدان پناه
هنگامی که گوتنبرگ آلمانی در سال 1452م. در کارگاهش فناوری ساخت ورق، جوهر پایه روغنی و پرس را برای چاپ یک کتاب گردهم آورد تحولی شگرف در حوزه چاپ را رقم زد. در واقع او فناوری هایی که سالها قبل برای آنها فکر و تلاش شده بود را به ثمر رساند. رویدادی که باعث شد سال ها بعد آن را در زمره انقلابات بزرگ تکنولوژیک بشر قلمداد کنند و مک لوهان آن را آغاز کهکشان گوتنبرگ بنامد.از آن زمان تاکنون این صنعت تحولات زیادی را پشت سر گذاشته و پیشرفت های فراوانی کرده است.
در این حین، بحث حقوق مالکیت فکری در مورد کتاب های چاپی نیز از گذشته های دور مورد بحث و جدال قرار گرفته و هنوز هم ادامه دارد. در مورد تاریخچه بحث مالکیت فکری و سایر مباحث مربوط به آن در شماره قبلی و پیش روی مهر به طور مفصل صحبت شد، اما سوالی که مطرح می شود این است که آیا ارائه شکل جدیدی از یک کتاب چاپی حق مولف جداگانه را به کتاب تخصیص می دهد؟
از چندی پیش شاهد این هستیم که برخی از کتاب ها علاوه بر این که به صورت چاپی منتشر می شوند در قالب های دیگر مانند کتاب گویا، کتاب مولتی مدیا (چند رسانه ای) و ... در اختیار مخاطبان قرار می گیرد.
مثلا کتاب دا در قالب کتاب گویا و برای نابینایان تولید می شود یا خاطرات احمد احمد در قالب یک مجموعه مولتی مدیا ارائه می گردد. آیا تغییر شکل ارائه کتاب حقوق جدیدی را مترتب نویسنده آن می سازد؟
ماده 3 فصل دوم قانون حمایت از مولفین و مصنفین و هنرمندان که به تبیین حقوق پدیدآورنده می پردازد حقوق پديدآورنده را « شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حقوق بهره برداری مادی و معنوی از نام و اثر وی» دانسته است.
ماده 5 این قانون نیز چنین می گوید: « پديد آورنده اثرهای مورد حمايت اين قانون می تواند استفاده از حقوق مادی خود را در کليه موارد از جمله موارد زير به غير واگذار کند:
1-تهيه فيلم های سينمايی و تلويزيونی و مانند آن.
2-نمايش صحنه ای مانند تئاتر و باله و نمايشهای ديگر.
3-ضبط تصويری يا صوتی اثر بر روی صفحه يا نوار يا هر وسيله ديگر.
4-پخش از راديو و تلويزيون و وسايل ديگر.
5-ترجمه و نشر و تکثير و عرضه اثر از راه چاپ و نقاشی و عکاسی و گراور و کليشه و قالب ريزی و مانند آن.
6-استفاده از اثر درکارهای علمی و ادبی و صنعتی و هنری و تبليغاتی
7-بکار بردن اثر در فراهم کردن يا پديد آوردن اثرهای ديگری که در ماده دوم اين قانون درج شده است.»
آنچه از مفاد این ماده بر می آید این است که هرگونه بهره برداری از اثر نیازمند کسب مجوز از پدیدآورنده اثر است، اما در مورد این که آیا ارائه این اثر در قالبی متفاوت، حقوق جدیدی را برای پدیدآورنده به وجود می آورد صحبتی نشده است.
سید قاسم یاحسینی، نویسنده و پژوهشگر در زمینه ارائه کتاب ها در اشکال جدید می گوید: « به باور من اگر ما به سراغ تکنولوژی نرویم و برایش برنامه ریزی نکنیم او به سراغ ما می آید و ما را غافلگیر می کند. مولتی مدیا نیز یک تکنولوژی نرم افزاری است که تاکنون جایی در مناسبات حقوقی و فرهنگی ما نداشته و طبیعی است که ما از این منظر دچار یک خلا حقوقی و مدنی می باشیم.»
وی با بیان این که این بحث را باید به حقوقدان ها واگذار کرد می گوید: « به عنوان یک نویسنده بر این باورم که ما چه بخواهیم و چه نخواهیم آثارمان سر از اینترنت در می آورد کما این که چندین کتاب خود من بدون اطلاع و هماهنگی من دچار چنین سرنوشتی شده است. شخصا بر این اعتقادم که در دنیای مجازی نمی توان چندان پای بند به حقوق مولف و انتشاراتی بود به خصوص که در کشور ما به هیچ وجه قوانین کپی رعایت بین المللی رعایت نمی شود.»
یاحسینی می افزاید: «برای یک انتشارات ارزشی مثل سوره مهر که درباره انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی کتاب منتشر میکند باید این افتخار تلقی شود که آثارش چنان پر خواننده است که کاربران اینترنتی نیز در شمار خوانندگان آثار الکترونیکیاش هستند. حال حقوق مال کیست؟ و حق التالیف انتشارات به چه کسی تعلق می گیرد، مباحث پیچیده حقوقی است که در صلاحیت حقوقدانان اینترنتی و حقوق دیجیتال می باشد.»
در هر حال آنچه مسلم است این است که با توجه به سرعت رشد تکنولوژی نیازمند قوانینی هستیم که جامعیت و قدرت انطباق با شرایط جدید را داشته باشد.
