مشاور مرکز معماری ایران در گفتگو با هنرنیوز؛
فرهنگ کیکی نیست که یک برش از آن را بخوریم
دکتر افشار نادری از معماران برجسته ایرانی در مورد بهره نادرست از عناصر ایرانی در معماری مدرن گفت: فرهنگ کیکی نیست که یک برش از آن را برای توجیه کارمان بخوریم.
تاريخ : شنبه ۷ ارديبهشت ۱۳۹۲ ساعت ۱۰:۴۴
دکتر کامران افشار نادری مدرس دانشگاه و مشاور مرکز معماری ایران؛ درباره علت عدم استفاده از عناصر ایرانی در معماری معاصر به سوالات ما پاسخ داد.
چرا معماران به جای آن‌که سنت‌های خود را پی گیرند به دنبال معماری غربی و راهکارهای آن هستند در حالی که ما خود انبوهی از داشته‌های فرهنگی متنوع در زمینه معماری داریم؟
البته ما تعداد زیادی ساختمان در شهر می‌بینیم که به عنوان ساختمان‌هایی مدرن ساخته شده‌اند و بر آن‌ها انتقاد وارد است. از سوی دیگر ایران یک مجموعه غنی از معماری تاریخی دارد که روند آن در قرن اخیر منقطع شده و تداوم نیافته. اما این موضوع که چرا چنین مشکلی برای معماری پیش آمده و باید چه علاجی برای آن جست؛ مستلزم بررسی زمینه‌های این رخداد است. موضوع اصلی این‌جاست که زمینه‌های لازم برای استفاده از معماری قدیم ایران اکنون دیگر وجود ندارد.
چرا نمی توان ساختمانی برگرفته از ایران قدیم در ایران امروز ساخت؟
به عنوان نمونه ساختمان‌هایی با حیاط مرکزی را مثال می‌زنم که به عنوان مهم‌ترین هویت خانه‌های ایرانی مطرح است. امروز اگر در تهران ساختمانی با حیاط مرکزی طراحی کنید؛ هرگز نخواهید توانست برای آن مجوز بگیرید. هیچ کس به شما برای ساخت چنین ساختمانی مجوز نخواهد داد. اما در واقع منظور ما نقدی بر عملکرد شهرداری نیست. می‌خواهم این موضوع را یادآور شوم که ما با چه مسائلی روبرو هستیم. ساختمانی که بخواهیم در شصت درصد ضلع شمالی قرار بگیرد؛ در شهری چندین میلیونی باید از ضابطه‌ای برخوردار باشند؛ در چنین زمینی ما نمی‌توانیم ساختمانی به سبک سنتی بنا کنیم.
همین‌طور از نظر تکنولوژی. از یکی از ویژگی‌های معماری خانه‌های ایرانی سازه‌های طاقی و گنبدی هستند. این ویژگی بسیار جالب و جذاب است؛ اما امروز به سبب مسئله زلزله، به طور کلی ضابطه‌ای در مقررات سازه‌ای نداریم که بتوانیم با همان مصالح و با همان روش تاریخی و سنتی چنین ساختمانی را با گنبد، طراحی و بنا کنیم. بنابر این مسئله این است که چنین زمینه‌ای وجود ندارد.
اما راهکار چیست؟
زمانی که ما ساختمان‌های ایرانی را بنا می‌کردیم؛ زمینه فرهنگی استفاده از آن وجود داشت؛ در واقع این گونه معماری با شیوه معیشتی مردم در آن عصر تناسب کامل داشت. سیستم ارتباطی این مردم تحت تأثیر محدودیت‌های جغرافیایی بود. یعنی کسی که در یزد بادگیر را به وجود می‌آورد؛ به این سبب نبود که در کتاب‌های تاریخی آن را به عنوان عنصری از هویت معماری ایرانی شناخته بود. بلکه برای او خانه بدون بادگیر اصلاً مفهوم نداشت. در عین حال بحث ما جامعه‌ای است؛ که دچار بحران نشده بود. اکوسیستم؛ روش معیشت، فرهنگ و معماری با یکدیگر هم آهنگ بود. اما زمانی که هر سیستمی دچار بحران شود و دیگر قادر نباشد به شیوه سنتی خود ادامه دهد و طبیعتاً به سبب اتفاقاتی که در دنیای صنعتی افتاده؛ ناجار می‌شود تا به انتخاب‌های آگاهانه بازگردد انتخاب‌هایی که دیگر خودجوش نیستند. ناچار است به دنبال راهکارهایی غیرسنتی می‌گردد. امروز اگر کسی از معماری سنتی بهره گیرد؛ انتخاب او انتخاب آگاهانه است. موضوعی خود جوش و خود به خودی نیست. بنابر این اگر کسی امروز سبکی را انتخاب کند که متأثر از معماری سنتی باشد؛ برخوردش برخوردی معاصر خواهد بود و از آن می توان به عنوان انتخاب آگاهانه نام برد. ممکن است فردی که تمام سبک‌ها، روش‌ها، تکنولوژی های مختلف را می‌شناسد، فکر کند بهتر است از معماری سنتی در کار خود استفاده کند. اما این موضوع هم خطرات خاص خود را دارد.
در نگاه کلی به نظر نمی رسد که استفاده از سنت کاری اشتباه باشد. ممکن است در مورد این خطرها صحبت کنید؟
امروز اگر برداشتی نسنجیده و ظاهری از معماری مدرن غربی کنیم؛ که امروز باب شده؛ کاری نادرست نجام داده ایم. به همان میزان هم سعی در تقلید از الگوهای تاریخی می‌تواند خطرناک باشد. چراکه باید بپذیریم که فرهنگ کیکی نیست که برای توجیه کارمان یک برش از آن را بخوریم. یعنی من برای توجیه طراحی خود؛ بادگیرهای یزد؛ گنبد؛ حیاط مرکزی و هر عنصر دیگر را دخیل کنم و این اعتبار را برای کار خود قائل باشم که با فرهنگم در ارتباط است. همیشه در گذشته مصادیق فرهنگ با فرهنگ خود رابطه تولیدی داشتند نه مصرفی. در بسیاری از موارد کسانی که نقاط عطف فرهنگ و تاریخ ما بودند؛ افرادی بودند که سعی کردند کارهایی منحصر به فرد انجام دهند. هیچ یک سعی نکردند که لزوماً برگردند و از صد سال قبل الگو بگیرند. افرادی بودند که خطوط تازه‌ای ترسیم کردند.
با این توصیف الگوی معماری درست و ایرانی خود را باید از کجا تأمین کنیم؟
مجموعه اصفهان منحصر به فرد است. چه در ایران چه در سایر نقاط جهان. هرگز نگفته‌ایم مجموعه نقش جهان از این نظر دارای ارزش است که برگرفته از دویست سال قبل است. هر یک در دوره خود کاملاً پیشرو بوده‌اند.
کاری که لازم می دانم ما انجام دهیم؛ لزوماً برگشت به گذشته نیست. نباید سعی کنیم به کار گذشتگان و یا حتی معماران برتر دنیا بازگردیم. ما باید همان کاری را بکنیم که اگر معماران قدیمی زنده بودند؛ آن کار را می کردند.
یعنی امروز با انتخاب و درک عمیقی که از جریان‌های معماری، سبک‌ها و تخصص‌های مختلف معماری هست؛ سعی کنیم کاری درست و مرتبط انجام دهیم. در این کار درست و مرتبط ممکن است عناصری از معماری امروزی باشد؛ یا عناصری از معماری گذشته.
