از زمانی که گزارش هایی مبنی بر آب گرفتگی تخت جمشید در رسانه‌ها جنجال‌آفرین شد بیش از یکسال و اندی نمی‌گذرد ( اسفند ۸۹). آن زمان نه تنها مسوولان این امر را چندان مهم ندانستند بلکه بعضی از آنها عکس‌های وجود گلسنگ و آبگرفتگی را جعلی دانستند. حال در روزهای پایانی نوروز ۹۱ هنگامی که گردشگران در پاسارگاد حضور داشتند، بارش‌های بهاری نه تنها سبب مسرت آنها نشد بلکه علاوه بر ایجاد سرگردانی و مشکلات به دلیل عدم وجود سایبان‌ها و نیمکت‌هایی در محوطه، این بار باران ،آبگرفتگی تخت جمشید را در پاسارگاد برایشان تداعی کرد. عکسهای گرفته شده گویای آبگرفتگی کاخ بار عام ،زمین های اطراف مجسمه انسان بالدار و تل تخت هستند. 

باران سنگ‌های پاسارگاد را می‌خورد
مدیر پیشین پایگاه داخلی تخت جمشید درباره بارندگی‌ها و اثرات مخرب آنها در سایت‌های تاریخی می‌گوید: « نخست اینکه بارندگی از ابتدایی که آغاز می‌شود به آثار مجموعه پارسه و پاسارگاد آسیب می‌رساند. همین بارانی که روی سنگ روان می‌شود شروع یک آسیب‌رسانی است. با آغاز بارندگی دو حالت پیش می‌آید یا بر روی سطوح سنگی بقایای گازهای متصاعد و آلاینده هوا وجود دارد یا ندارد. اگر گازهای آلاینده محیطی مثل so۲ و co۲ بر روی سطوح سنگ وجود داشته باشد، با توجه به ترکیبش با آب باران تبدیل به اسید می‌شود و خردگی ایجاد می‌کند. برخی از این آلاینده‌ها ممکن است در مجموعه تخت جمشید باشد اما در پاسارگاد به علت آن که مجموعه هنوز صنعتی نشده، وجود نداشته باشد. زمانی که هیچ آلاینده‌ای در محیط نداشته باشیم خود آب باران هم به دلیل خالص بودن استعداد زیادی برای حل کردن سنگ‌های آهکی در خود دارد. به عبارتی باران اگر با آلاینده ترکیب شود توان مضاعف ایجاد می‌کند وگرنه خودش به صورت بالفعل توان خوردگی و شستن سنگ را دارد.»
 
به گفته مازیار کاظمی این مرحله اول بارندگی است. در مرحله دوم با آب گرفتگی سطح و نفوذ آن در سطوح خلل و فرج سنگ، بارندگی به صورت بالفعل نمی‌تواند آسیبی به سنگ بزند. به عبارتی اگر سنگ آهکی در رطوبت قرار گیرد، این نم به صورت فوری اثر تخریبی روی سنگ ندارد، اما اگر رطوبت در سنگ بماند و سپس در اثر یخ زدگی دچار تراکم شود، خود باعث مرحله جدید آسیب برای مجموعه می‌شود 

او معتقد است بارندگی‌های بهاری بر روی آثار تاریخی بیشتر اثر تخریب‌گذاری نخست را دارند، اما چون یخ‌زدگی در این فصل وجود ندارد، اثر تخریبی‌اش مشهود و سریع نخواهد بود. بالعکس در درازمدت و فصول سرما طبیعتاً بارندگی‌ها اثر مخرب بیشتری بر آثار تاریخی می‌گذارند. 

آیا گل سنگ تل تخت را تهدید می‌کند؟

اگر در پاسارگاد روی استحکامات دفاعی تلُ تخت قرار گیریم، نزدیکترین بنای قابل رویت آرامگاه کمبوجیه و دورترین بنا آرامگاه کوروش است. این استحکامات با وسعتی در حدود ۸ هزار متر مربع بر روی تپه‌ای عظیم در انتهای شمالی پاسارگاد قرار دارند. استحکامات مذکور معماری چهار دوره شامل ساختارهای سنگی؛ عموماً مربوط به دورهٔ اول هخامنشی، ساختارهای خشتی؛ مربوط به دورهٔ دوم هخامنشی، ساختارهای خشتی و سنگی؛ مربوط به دورهٔ سلوکی و اشکانی، ساختاری خشتی، آجری و سنگی؛ مربوط به اواخر دورهٔ ساسانی را به خود اختصاص داد است.

حال این پرسش مطرح است بارندگی بر تل تخت یکی از هفت اثر تاریخی موجود در پاسارگاد چه آسیبی به می‌رساند؟
کاظمی در این باره می‌گوید:« تل تخت روی تپه قرار گرفته است. وضعیت تپه هم به گونه‌ای است که از سطح زمین ارتفاع دارد در نتیجه با بارش باران، آب روی آن منطقه نمی‌ماند. در واقع ما در منطقه تل تخت فقط مشکلات ساختاری مثل رشد گل سنگ‌ها را داریم. رشد گل سنگ در تل تخت البته نقطه اشتراک مشکلات بین تخت جمشید و پاسارگاد است. به عبارتی بیشتر در مبحث آسیب‌های محیطی حاصل از رطوبت با گل سنگ روبه رو هستیم که اثر تخریبی غیر مستقیم رطوبت است. »

خروجی همایش ۸۹ چه بود؟
حتا اگر فرض را بر این بگذاریم که بارندگی‌های بهار با حجم سنگینش در زمان کم فقط در محوطه آب گرفتگی ایجاد می‌کند و به دلیل گرم شدن هوا نمی‌تواند ملاک قضاوت ما در طول سال و در دراز مدت باشد، اما بارندگی‌های زمستانی قطعاً باعث نفوذ رطوبت داخل شیار سنگ‌ها، یخ بر شدن و ترکیدگی آنها می‌شود. این وضعیت بیشتر در کاخ اختصاصی که مسقف نیست دیده می‌شود و این پرسش را مطرح می‌سازد که چرا مجموعه پاسارگاد در برخی جاها مسقف نیست؟
مدیر پیشین پایگاه داخلی تخت جمشید از برگزاری همایشی در زمستان سال ۸۹ در پاسارگاد خبرمی‌دهد که مجموعه پایگاه از گروهی متخصص ایتالیایی از طریق وزارت فرهنگ ایتالیا دعوت کرده تا پایگاه بتواند از شیوه‌های نوین مرمتی در مجموعه پاسارگاد مطلع شود و حتا ورک شاپ چند روزه‌ای برگزارمی‌کند. در این همایش بسیاری از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی هم حضور داشته‌اند و قرار شد ادامه این روند و نتیجه آن سبب ایجاد راهکارهایی برای حفاظت پاسارگاد شود.
 
او می‌گوید:« در محوطه‌های تاریخی مثل پاسارگاد و تخت جمشید واقعاً‌ امکان‌پذیر نیست قسمت به قسمت را با زدن سقف حفاظت کنند. برای پیشگیری از جاری شدن آب باران و نفوذ بحث راهکارهای دیگر مطرح است که قرار شد این راهکارها توسط هیئت مشترک ایران و ایتالیا انجام شود. »

حال این پرسش مطرح است نتیجه آن همایش و ورک شاپ برای ایجاد راهکارهای جدید به کجا انجامید و چه تدابیری اتخاذ شد؟ پیشنهادات و راهکارها چیست؟ جواب به این مهم مستلزم پاسخگویی محمد حسین طالبیان مدير پايگاه ميراث جهانی پارسه – پاسارگاد است که هر نوع گفتگویی را منوط به حضور نماینده‌ای از سازمان مرکزی میراث فرهنگی و روابط عمومی آنها می‌کند!

آبهای سطحی پاسارگاد به کجا می‌روند؟
در محوطه‌های تاریخی باز مثل مجموعه تخت جمشید و پارساگاد که سایت موزه هستند، بحث دفع آب‌های سطحی همیشه مهم بوده است. در محوطه‌های تاریخی خیلی اهمیت دارد که نخست شناسایی کنیم وضعیت دفع آبهایمان چگونه بوده است، چرا که تغییرات خیلی مهمی رخ داده است. در زمانی که کاخ‌های تخت جمشید و پاسارگاد آباد بودند طبیعتاً‌ سیستم دفع آب داشتند و حفاظت می‌شدند، اما در حال حاضر که تمام این کاخ‌ها بدون سقف و حفاظی رها شده‌اند طبیعتاً یکسری بررسی‌ها و مطالعات خاص خود را نیازمندند.

کاظمی در این باره اظهار می‌کند:« ما به یکسری عوارض طبیعی، تجهیزات مکانیکی و مکانیزه کردن مجموعه نیاز داریم تا در زمانی که آب‌های سطحی بر اثر بارندگی بسیار شدید مثل عید امسال تجمع پیدا می‌کند، بدانیم این امکانات وجود دارد و با انجام یکسری کارها این مشکلات برطرف می‌شود.»

او ادامه می‌دهد:«آیا با ایجاد زه‌کشی‌هایی در محوطه تاریخی یا استفاده از شیب زمین و امکاناتی که سطح عوارض طبیعی منطقه به ما می‌دهد نمی‌توان این کارها را انجام داد؟ اگر می‌شود، چرا انجام ندادیم؟! آیا پیش‌بینی نکردیم؟ حتا اگر در محوطه تاریخی امکانات زه‌کشی در شرایط عوارض طبیعی زمین وجود ندارد آیا ما تجهیزات و سیستم‌های مکانیکی مثل پمپ، لوله‌کشی، سیستم‌های اگوی اضطراری (سیستم دفع آبهای سطحی) مستقر کرده‌ایم؟ در صورت استقرار، این امکانات باید جوابگو باشد، اما شواهد حاکی از آن است که در محوطه‌های مهمی مثل تخت جمشید و پاسارگاد چنین تجهیزات دفع آبی مستقر نیست.» 

حال این پرسش مطرح است؛ در حالی که ما نمی توانیم جلوی نزولات آسمانی و تغییرات جوی را  بگیریم ، چرا مسوولان میراث فرهنگی تجهیزات لازم را در محوطه‌های تاریخی پیش‌بینی نکردند تا به موقع محوطه‌ها از آب باران تخلیه شود و به مجموعه سنگ‌های تخت جمشید و پاسارگاد آسیب نرسد؟آیا مسوولان مربوطه از اثرات تخریبی کوتاه و درازمدت آب‌های سطحی در محوطه‌های ثبت جهانی شده بی‌اطلاعند؟! 

گزارش : مریم اطیابی
عکس : سیاوش آریا