مریم اطیابی – از دور دست‌ها می‌توان شترها را دید در دل بیابان و کویر ملی در فاصله ۸۰ کیلومتری شهر قم و ۴۰ کیلومتری ورامین قرار گرفته است... کاروانسرای دیرگچین در فاصله کمی از جاده، آنقدر بزرگ و باشکوه هست که در روز به راحتی دیده می شود و البته در تاریکی شب چندان نشانه ای برای آن نیست! دیر گچین بر سر یکی از شاه راه های اصلی ارتباطی پیشینیان ما قرار داشته که بعدها در راه قدیم قم به ورامین و اکنون در جاده جدید قم به گرمسار قرار گرفته است... می‌گویند قدمتش به دوره ساسانیان می‌رسد.
اگر گوش به نجواهایش بسپاریم بی‌شک ناگفته‌ها بسیار دارد از تاریکی هوا، خودنمایی طلوع آفتاب، ابهت کویر مرکزی ایران و از داستان نجات بخشی جان بسیاری از پیشینیان ما، قدمتش را به زمان اردشیر پاپکان یعنی حدود ۱۸۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند که در رونق کاروانسراها و بناهای بین راهی در دوران صفویه، این بنا نیز بازسازی شده است... دیرگچین واقعا بزرگ است و حتی سرک کشیدن به تمام حجره های آن هم زمان زیادی از شما خواهد گرفت. انواع اتاق ها با کاربری های متفاوت در چهار ایوان این بنا دیده می شود... وقتی برای اولین بار وارد حجره ها و دالان های کاروانسرا می‌شوید گیجی عجیبی آدم را مسحور می‌کند! شاید می‌توان در یک لحظه همه را از چشم گذراند. کاروان سالار و ساربان و شتربانان و چارواداران (چهارپا داران) و سایر کاروانیان با توشه راه و اجناسی برای تجارت، غروب آفتاب به دیر می رسند و شب را در اتاقی سکنی می گزینند... اشتران تیمار می شوند و داد و ستدی می شود و با مسافرانی از بلاد دیگر آشنا می شوند و ...
امان از امین السلطاناین کاروانسرا در شرقی‌ترین مسیر ارتباطی قم به سمت ری و تهران جدید است و از دوره ساسانی رونق داشته است. اینجا؛ بهترین مسیر ارتباطی برای کاروان ها و گسترش روابط فرهنگی و اجتماعی آنان در گذشته بوده است اما چه می شود که با کشیدن جاده حسن آباد از رونق می‌افتد؟!
آقا ابراهیم خان امین السلطان چون املاکی در قسمت کوشک نصرت، انزلیه و بندعلیخان داشت و رونق این جاده مانع توجه به املاکش می‌شد، سعی می‌کند که جاده تهران را از طریق حسن آباد بکشد و این مسیر را از بالای کوه رونق می‌دهد، جاده را صاف می کند و به آن می‌رسد اما باز مردم ازطریق همین جاده قدیمی عبور و مرور می کنند ، تا این که پسرش، میرزا علی اصغر خان امین‌السلطان، مسیر رودشور را تغییر می دهد و این محدوده تبدیل به یک دریاچه می‌شود و دیگر کاروانیان نمی‌توانند عبور کنند، از آن به بعد دیرگچین به فراموشی سپرده می‌شود.
کاروانسرای دیر گچین به دلیل وسعت و فضاهایی که دارد به مادر کاروانسراهای ایران معروف شده است. دکتر «کیانی »و «ماکسیم سیرو» دو باستان‌شناسی هستند که به طور رسمی دیرگچین را معرفی کرده‌اند. البته پیش از آنها در سفرنامه‌های مختلف دوره اسلامی از این مکان به عنوان دژ«اردشیر» یا دژ«کرداردشیر» یاد شده است از جمله نامش و جزئیاتی در مورد احوالاتش در سیاحت نامه ابودلف ، ابن حوقل و اصطخری آمده است. دژ دوره ساسانی در دوره اسلامی و به خصوص دوره سلجوقی تغییراتی می‌کند و به کاروانسرا تبدیل می شود. این تغییرات در طول دوره‌های مختلف تاریخی تا اوایل قاجار ادامه دارد اما از این مسیر و این کاروانسرا همچنان استفاده می‌شده است؛ در واقع یک بنای بسیار مهم در مسیر اصفهان - قم به ری (پایتخت ان زمان) بوده است.
تا این که در اوایل دوره قاجار صدراعظم قاجار _امین السلطان_ از آنجا که زمین های آبادی «علی آباد» ملک او بوده است، کاروانسرا و مجموعه علی‌آباد را احداث می‌کند و بخشی از آبی که به کوه صفه سرازیر می‌شده را به این طرف هدایت و مسدود می‌کند تا مسیر قم به تهران و اصفهان به تهران به جاده فعلی قم -تهران منتهی شود و اینجا از کاربری بیفتد.
صدای پای شترها میآیداین متروکه بودن به مذاق عشایر خوش میآید. کاروانسرایی که میزبان مهمانان سفر کرده بوده حدود ۲۰۰ سال می شود محل نگهداری گله‌های شتر عشایر! به جای صدای خنده مسافران کویر صدای نشخوار شتران را میشنود و بوی فضولات حیوانی و پشم شتران مشامش را آزار می دهد. اینها همه دست به دست هم می‌دهند تا این کاروانسرا رو به ویرانی نهد تا زمانی‌که دو باستان‌شناس ایرانی و خارجی «دکتر کیانی» و «ماکسیم سیرو» این منطقه را کشف کردند.
سرانجام دیر گچین در اول مهر ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۴۸۰ به ثبت می‌رسد و از سال ۸۳ زیر نظر اداره میراث فرهنگی استان تهران اداره می شود آن هم در حالی که تا یک متر فضولات حیوانی این کاروانسرا را در خود فرو برده بود. بدین ترتیب مرمت‌های اضطراری‌اش آغاز می شود، دو سال بعد یعنی سال ۸۵ با مستقل شدن قم، مالکیت این بنای تاریخی به میراث فرهنگی استان قم می رسد و "مادر کاروانسراهای ایران" را از خطر تخریب قطعی نجات پیدا می کند.
اینجا هتل پنج ستاره استترانشههای باستان‌شناساان در ایوان‌های غربی و شرقی نشان از قدمت سلجوقی این بخش‌ها دارد اما برج ها و بخش‌هایی از کاروانسرا هم بر شناسانامه ساسانی بنا صحه می‌گذارند البته شتر خوان‌ها نیز در دوره سلجوقی ساخته شده اند .
در ضلع جنوب شرقی کاروانسرا مسجدی با مساحت ۳۰۰متر خودنمایی می‌کند. این جا در زمان خودش یک هتل پنج ستاره بوده است چرا که افزون بر مسجد، حمام و سرویس های بهداشتی در جنوب غربی، آسیاب در شمال غربی، حیاط خلوت مخصوص اعیان در ضلع شمال شرقی و آب انبار در بیرون کاروانسرا آن را از هر لحاظ خودکفا کرده است.
«عمار کاووسی»، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان قم هنگام بازدید خبرنگاران از این بنای تاریخی می‌گوید:« کاروانسرای دیر گچین در تقسیم بندی کاروانسراهای ایران که به سه گروه کاروانسراهای نواحی خلیج فارس، نواحی کوهستان ، کاروانسراهای حیاط دار فلات مرکزی که خودش به شش گروه شامل دو ایوانی ، مدور ، تالار ستون دار ، چهار ایوانی ، ۸ضلعی و... تقسیم بندی می شود ، از نمونه های چهار ایوانی است . در کاروانسراهای ایران تا قبل از دوران صفویه ایوانچه جلوی اتاق ها نداریم و این سبک از دوره صفویه به بعد مرسوم می شود پس این موارد در دیر گچین از دوره صفوی و حجره ها از دوره سلجوقی به بنا اضافه شده اند .»
موتورسواری ممنوعمادر کاروانسراهای ایران که بسیاری از جغرافیدانان عرب و نویسندگان متون ادب فارسی به آن اشاره کرده‌اند در این سالها پاتوق جوانانی بوده که در این منطقه با موتورهایشان مانور می‌دادند به اصطلاح اینجا بخشی از « پیست موتور سواری » آنها شده بود.
نه این و نه آن
حالا کاروانسرا هرچند مرمت شده و نفس می‌کشد اما نه آنقدر حالش خوب است که خیالت راحت باشد نه آنقدر بد که ناراحتش باشی. معاون میراث فرهنگی قم درباره روند کند مرمت این کاروانسرا می‌گوید:«متاسفانه بودجه‌های مرمت برای این کاروانسرا بسیار کم است. نمی توان با سالی ۵۰ یا نهایت یکصد میلیون تومان این کاروانسرا را سرپا کرد. در نخستین گام پشت بام مرمت شد تا تخریب بیشتر صورت نگیرد. این در حالیست که برآورد هزینه مرمتی برای این بنا دست‌کم ۳ تا ۴ میلیارد تومان است. اما با مبالغ کنونی اصلا به جایی نمی‌رسیم.»
او تنها راه نجات این بنا را واگذاری آن به بخش خصوصی می‌داند.اما یک مشکل بر سر راه است. کاروانسرای دیر گچین جزو نفایس است. کاووسی گلایه‌ای را مطرح می‌کند که منطقی است. او می‌گوید:« اگر این کاروانسرا نفیس است باید مانند یک اثر نفیس با آن برخورد کرد و اعتباری در شان یک اثر نفیس به آن داد، اما متاسفانه اعتبارات سازمان در این چند سال اخیر بسیار کم شده است.»
نفیس هست یا نیست؟
اینک زمزمه‌هایی از ترک تشریفات برای واگذاری دیرگچین به بخش خصوصی شنیده می‌شود.
هرچند طبق قانون واگذاری بناهای نفیس به بخش خصوصی غیر قانونی است. موضوعی که بارها در مورد عمارت مسعودیه برآن تأکید شد اما دی ماه امسال ابوالقاسم ایرجی، مدیرعامل کانون جهانگردی و اتومبیلرانی ایران در آخرین نشست خبری خود درباره دیرگچین گفت: «این کاروانسرا با نیم ساعت فاصله از فرودگاه امام خمینی(ره) می‌تواند محل پذیرایی خوبی برای گردشگران خارجی باشد، اما از آنجا که بخش خصوصی در ایران برای مرمت و احیای آن پول ندارد، کانون جهانگردی و اتومبیلرانی ایران در تلاش برای جذب سرمایه‌گذار خارجی به‌منظور بهره‌برداری از این کاروانسرای تاریخی است.»
به گزارش هنرنیوز؛ایرجی اکنون دیگر بر این مسند ننشسته است اما به نظر می‌رسد کانون اتومبیلرانی بدش نمی‌آید که بخش خصوصی به این موضوع ورود پیدا کند.
به نظر می‌رسد کاروانسرای دیرگچین با توجه به موقعیتی که در آن قرار گرفته این قابلیت را دارد تا به یک هتل سنتی و مرکزی برای اقامت کویرنوردان، رصدگران آسمان و به طور کلی علاقه‌مندان به گردشگری کویری و بیابانی تبدیل شود البته به شرط این که ورود ماشین ها به درون کاروانسرا و حتی محوطه اطراف آن ممنوع باشد و سکوت کویر برهم نریزد و اتفاقات کویر مرنجاب و کلوت شهداد برای آن تکرار نشود و صدای دوپس دوپس موسیقی ماشین‌ها و ویراژ موتورها گوش فلک‌الافلاک را کر نکند و فردای رفتن مهمانان مجبور نباشیم پنج خودرو شهرداری را به خط کنیم تا زباله‌های گردشگران دوستدار طبیعت( شما بخوانید دوستدار تخریب طبیعت) را جمع‌آوری کنیم. هر چه باشد تمام لذت کویر به سکوت و شب پر ستاره و تمیزی آن است.
