«كاشي‌هاي اسلامي» اثر ونيتيا پورتر با ترجمه دكتر مهناز شايسته‌فر به كوشش موسسه مطالعات هنر اسلامي منتشر شد. تأليف اين کتاب دو هدف را در پي داشته نخست اين‌كه مي‌تواند به عنوان راهنمايي براي اشياء و آثار موجود در موزه بريتانيا باشد و از طرفي به عنوان مقدمه‌اي کلي بر مبحث کاشي‌هاي اسلامي مفيد است.
به گزارش هنر نیوز به نقل از ايبنا، موضوع کاشي‌هاي اسلامي از جمله موضوعات گسترده و وسيعي است که از اهميت خاصي نيز برخوردار است. مولف اين کتاب دو هدف را در پي داشته است؛ ابتدا اين کتاب مي‌تواند به عنوان راهنمايي براي اشياء و آثار موجود در موزه بريتانيا باشد و از طرفي مي‌تواند به عنوان مقدمه‌اي کلي بر مبحث کاشي‌هاي اسلامي مفيد واقع شود.
مجموعه کاشي‌هاي موزه بريتانيا غني و متنوع است و داراي آثار مفيدي از چندين کشور اسلامي به ويژه ايران ميانه و امپراطوري عثماني است که البته نمونه‌هاي تاريخ‌دار و نايابي نيز در اين مجموعه وجود دارند. همچنين قطعه‌ها و نمونه‌هايي با ويژگي باستان‌شناسي نيز در شمار اين مجموعه‌اند و البته همه اين آثار داراي ارزش فوق‌العاده‌اي براي دانشجويان اين رشته است.
آن‌چه در اين‌جا قابل توجه است، اهداء و از طرفي خريداري اين اشياء توسط مجموعه‌داران متخصص و اهل فن است؛ کساني که شم هنري‌شان با عشق به اشياء مربوط به خاورزمين افزايش پيدا مي‌کند. جان هندرسن يا اگستوس و الستون فرانکس (مسوول موزه و مجموعه‌دار) و جهانگرداني چون پرسي سايکس، تاريخ‌نگار معروف سرزمين ايران، که قطعه‌ها و اشياء گرانقدري جمع‌آوري كرده‌اند، از جمله وسيع‌ترين مجموعه هدايايي است از ارثيه اف. دوکن گاومن که در سال (1983 ميلادي) به موزه وارد شده است.
يکي از ويژگي‌هاي قابل توجه و جالب در آثار کاشي‌کاري، تلاش براي کنار هم قرار دادن قطعات تابلوهاي کاشي‌کاري شده و کتيبه‌هايي از جنس کاشي است که هنگام فروش در بازار قرن نوزدهم ميلادي (سيزدهم قمري) شکسته و از هم جدا شده و متعاقبا در قسمت‌هاي مختلف دنيا ناپديد شدهاند.
مولف مي‌گويد، در مطالعات اخير خود به قطعه‌اي از کاشي برخورد كردم که متعلق به گروه نايابي است و براي امامزاده‌اي در منطقه نطنز (کاشان) ايران مربوط به قرن چهاردهم ـ هشتم تهيه شده که ما نمونه‌هايي از اين گروه را در مجموعه‌اي در باغ خانه‌اي در کيو لندن مشاهده مي‌کنيم.
بحث در اين کتاب روي کاشي‌هاي متعلق به قلب سرزمين‌هاي اسلامي متمرکز است. جداي از کاشي‌هاي قرن نهم ميلادي ـ سوم هجري قمري قيروان، مطالعه کاشي‌هاي شمال آفريقا و اسپانيا به علت گسترده بودن مبحث آن از حوصله اين بحث خارج است و تنها مبحث کوتاهي روي کاشي‌هاي هندي در اين کتاب وجود دارد.
اگر چه اکثريت تصاوير اين کتاب متعلق به کاشي‌هاي موزه بريتانياست، نمونه‌هاي اندکي از ديگر مجموعه‌هاي هنري در اين کتاب نيز مورد توجه قرار گرفته است که بحث کاشي‌هاي اسلامي را کامل‌تر مي‌کند. همچنين تعداد اندکي عکس از کاشي‌هايي که هنوز در محل اصلي خود قرار دارند با هدف پربار كردن محتواي بحث انتخاب شدهاند.
مولف معتقد است، هيچ‌کس هرگز نمي‌تواند بر اثر هنري آرتورلين، مسوول بخش سراميک موزه ويکتوريا و آلبرت پيشي بگيرد که کتابش درباره سفالگري و کاشي‌هاي اسلامي اثري جاويدان و قابل قبول است.
اين اثر با توجه به محدوديت مکاني سعي بر آن داشته است که موضوع مورد نظر را به موضوعي نوين و امروزي از طريق انعکاس دادن دستاوردهاي تحقيقات اخير تبديل کند. آثاري که با عنوان «مطالعات و تحقيقات بيشتر» در صفحه 124 آمده است، با استفاده از مضمون مندرج در اين کتاب گروه‌بندي شده است.
بيشتر دستاوردها و تحقيقات کاشي‌هاي اسلامي عموما در مقالات موجود در مجلات قابل دست‌يابي است اما در اين‌جا بيشتر آن دسته از تحقيقات قابل دسترس مورد استفاده و بررسي قرار گرفته است.
به باور پورتر، واژه اسلامي همچنان که در اين‌جا استفاده شده، اشاره به تمام اشيايي دارد که در سرزمين‌هايي که مذهب حاکمشان و سيستم سياستگذاري‌شان اسلامي بوده، تهيه شدهاند که البته اين مساله ارتباطي به مذهبي بودن يا کاربرد مذهبي‌شان ندارد. دين اسلام به پيامبر در مکه در اوايل قرن هفتم ميلادي نازل شده است. تاريخ‌هايي که در اين كتاب آورده شده، طبق تقويم مسيحي است تا اسلامي؛ مگر اين‌که اشياء مورد بحث تاريخ‌گذاري شده باشند. تلفظ کلمات عربي در اين تحقيق ساده‌سازي شده است.
عکس‌هاي زيباي کتاب اثر ديويد گاورز، جان ويليامز و ليزا بليس و طراحي‌هاي شگفت‌انگيز کتاب نيز اثر آنه سي رايت و اواويلسن است. طراحي و امور گرافيکي کتاب را نيز گراهام دادلي انجام داده است.
کاشي‌هاي دوران اسلامي از جمله آثار باارزش هنري ـ فرهنگي باقي مانده از دنياي اسلامي است که در نبود اسناد مکتوب مصور، تصويري گويا از چگونگي تحول و توسعه هنرهايي چون نگارگري، خطاطي، کاربرد تزيينات و رنگ‌ها را ارايه مي‌كند. تنوع آثار کاشي‌کاري اسلامي چه از نظر چگونگي ساخت اشياء و چه از نظر تزيين و شکل آن‌ها، بسيار قابل توجه است.
رونق دوباره شيوه‌هاي کهن و استفاده مجدد از تجربيات گذشتگان و همچنين ابداع و نوآوري‌ها در ساخت کاشي‌ها، نشان از اهميت و توجه توليدکنندگان، مصرف‌کنندگان و حاميان اين هنر دارد. کاشي‌ها با تنوع تکنيکي گوناگون بدون لعاب، تک رنگ، چند رنگ، نقش‌کننده، لعاب پاشيده، قالب‌زده، مشبک، بدل چيني، زرين فام و مينايي که با اسلوب‌هايي زيررنگي و دورنگي تزيين شدهاند، نمونه‌هاي درخشاني را در تاريخ کاشي‌کاري اسلامي ارايه مي‌كند.
هنرمند کاشي‌گر دوران اسلامي، بدون در دست داشتن ابزار پيشرفته کنوني و بدون بهره‌گيري از دانش امروزي، تنها با استفاده از ترکيب آب و خاک توانسته با قدرت درک عميق و احساس بي‌نظير، خلاقيت خود را همراه با اصالت و طبيعت نشان داده و ابديت را نمايان سازد. بايد اعتراف كرد که بيان هنرمندان کاشي‌کار دوران اسلامي بسيار گوياتر، عميق‌تر و بااحساس‌تر از سفالگر و کاشي‌کار امروزي بوده است.
تماشاي يک اثر هنري، بدون توجه به دست‌هاي آفريننده آن و مطالعه صنعت کاشي بدون انديشيدن به صنعتگر آن و بدون آگاهي از اين که چه مراحلي براي توليد و تزيين آن به کار رفته است و عدم شناخت سير تحول و مراحل ساخت و تزيين آن و همچنين امکانات و شرايط موجود عصر زايش هنر، مطلوب نيست و تحقيقاتي همچون اين کتاب در تلاش است اين محروميت و بازكردن درهاي بسته دانش گذشتگان ماست و در پي آن است که پيوستگي عميق تمدن و هنر کهن اسلامي را در زمينه هنر کاشي‌کاري بر ما بگشايد و بشناساند.
نگارنده کوشيده است، اشکال، تزيينات، رنگ‌ها، مضمون‌ها و روش‌هاي فني گوناگوني را که در طول تاريخ اسلامي در زمينه هنر کاشي‌کاري به کار رفته است مورد توجه و مطالعه قرار دهد و مسير حرکت‌هايي را که براي پيشرفت مراکز بزرگ صنعت و هنر کاشي‌کاري به کار برده شده است، نشان دهد. همچنين با ارايه تصاوير و طرح‌ها سعي کرده است که امکان درک و تشخيص ارزش‌هاي هنري کاشي‌کاري اسلامي که در موزه‌هاي جهان، به‌ويژه موزه بريتانيا پراکنده است را براي خواننده فراهم آورد.
اين كتاب در پنج بخش تنظيم شده است؛ فصل نخست به صنعتگران و تکنيک‌ها، فصل دوم به کاشي لعابدار با درخشندگي انوار خورشيد سده‌هاي پانزدهم، نهم تا هفدهم و يازدهم مي‌پردازد. فصل سوم افزايش زياد کاشي‌هاي ايران، آناتولي و سوريه سده‌هاي دوازدهم، ششم تا چهاردهم و هشتم را دربردارد.
فصل چهارم به پرده‌هاي شکوه و جلال ايران، آسياي مرکزي سده‌هاي چهاردهم، هشتم تا نوزدهم و سيزدهم مي‌پردازد. فصل پنجم نيز گل‌هاي نيلوفر آبي و لاله سوريه و ترکيه سده‌هاي پانزدهم، نهم و نوزدهم و سيزدهم رادربردارد. نقشه جهان اسلام و منابع مطالعاتي بيشتر پايان‌بخش اين كتاب پژوهشي است.
مجموعه نخست آثار هنر اسلامي با نام «كاشي‌هاي اسلامي» در 130 صفحه با شمارگان 1500 نسخه و بهاي 70 هزار ريال به كوشش موسسه مطالعات هنر اسلامي منتشر شد و در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.
