از مقایسه "همچون انتظار الکترا" با نسخه اصل نمایشنامه الکترا، نوشته سوفوکل و نمایشنامه هایی که حول داستان خانواده "تانتالوس" و بازماندگان او (تی.اس.تیز اثر سنکا و اورستیا اثر اشیل) می گذرد، دست می شوییم؛ چرا که این مقایسه ها و اقتباس ها از نسخه اصلی، در بیشتر موارد به ضرر نسخه جدید تمام می شوند.



"همچون انتظار الکترا" نیز، علی رغم سعی فراوان نویسنده و کارگردان در بازنویسی جدید نمایشنامه الکترا، آشکارا ساختاری نه چندان قوی از نسخه اصل نمایشنامه دارد و شاید حتی در بدبینانه ترین حالت، نه تنها هدف از بازنویسی مجدد و تبدیل زبان نثرگونه ترجمه های این اثر به زبانی منظوم و دخل و تصرف در نسخه اصلی، هیچگاه بر مخاطب آشکار نمی شود؛ بلکه بر میزان پیچیدگی ظاهری شیوه روایت اثر نیز افزوده است؛ پیچیدگی ای که ریشه در نمایش شخصیت و انگیزه های "ایجیستوس" و پایان غریب اثر دارد. اما همین که بپذیریم نمایش این داستان تراژیک بر صحنه های تئاتر ایران، سبب آشنایی تعدادی از مخاطبان با این نمایشنامه مهم یونان باستان خواهد شد، خوانندگانی که تا به حال این تراژدی را نخوانده اند و در بدترین حالت هیچگاه آن را نخواهند خواند، خود به تنهایی، مفید فایده خواهد بود.



الف) چرا "همچون انتظار الکترا"؟



صحنه آغازین این نمایش، نمایش صیقل زدن شمشیر "اورستس" و عزم او برای بازگشت به خانه است. با ترکیب این صحنه و صحنه پایانی نمایش، نمایش عشق و علاقه اورستس در به دست گرفتن قدرت و سلطنت با نوازش و حمل تخت شاهی و کنار زدن الکترا، تحلیل "صفایی" از نمایشنامه الکترا عیان می شود. در این تحلیل، برخلاف الکترا، انگیزه اورستس از بازگشت به خانه، نه اعاده حیثیت از دست رفته و انتقام از "ایجیستوس" و "کلوتایمنسترا" و توقف سلسله گناهان این خاندان، بلکه نتیجه حرص او به بازگشت به قدرت و ادامه سلطنت موروثی خانواده "آگا ممنون" است. بنابراین، در این نمایش، الگوی خون در مقابل خون یا خونخواهی، نیروی محرکه اش را از عشق به قدرت و لذت از آن می گیرد و سایر ابعاد این نمایشنامه در سایه این هیبت ناموزون، رنگ می بازند.



از این نظر، تمام سعی و انتظار الکترا برای بازگشت اورستس، و بهای زندگی ای که در تنهایی گذرانده، ناچیز و بی ارزش می شود. با این حساب، چرا الکترا شخصیت محوری این نمایش شده در حالی که تحلیل صفایی از نمایشنامه الکترا، نقطه مقابل همین چیزی ست که به نمایش می گذارد؟ همچنین حفره ای که با حضور الکترا بر صحنه شکل می گیرد، با نمایش گذشته این خاندان از زبان ایجیستوس، به چاهی بزرگ تبدیل می شود که چفت و بست ساختاری متن را سست و ضعیف می نماید. به این موارد، همچنین باید نمایش ضعف های دو شخصیت قوی این داستان، با انتخاب بازیگری کوچک اندام برای نقش کلوتایمسنترا و نمایش ذهن آشفته و بیمار ایجیستوس و همچنین سعی بر ایرانی کردن فضای این نمایش (همراه داشتن نشان پدر توسط پسر و طراحی تخت شاهی) را نیز اضافه کرد.



ب) اجرا



اجتناب از صحنه پردازی رئالیستی و عدم تکیه بر دکور، به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای بازسازی دقیق زمان و مکان وقوع حادثه، تکیه بر عامل "فضاسازی" را پیش می کشد. بنابراین، در اینگونه موارد، "فضا" نقشی "خنثی" بر عهده می گیرد تا بازی بازیگران با استفاده از ابزارهای "بدن"، "بیان" و "حس" به آن عینیت بخشد و این فضای خنثی را به مکانی مشخص و معلوم تبدیل کند. این تجربه در فضاسازی، اگر پاسخ به محدودیت هایی از جمله کمبود امکانات مالی، اجرایی و... نباشد، طبعاً باید نتیجه خلاقانه پاسخ به نیازهای جدیدی قلمداد شود که در جامعه در حال وقوع است.



نمایش "همچون انتظار الکترا" نیز با گوشه چشمی به هر دو موردی که به آن اشاره شد، در پی خلق فضایی خلاقانه از نمایشنامه الکترا است. حال نکته این است که علی رغم آنکه در این شیوه، همه عناصر با همدستی یکدیگر سعی دارند تا در نهایت ایجاز، بیشترین مفاهیم و معنا را به مخاطب منتقل کنند، حضور ساعتی شنی و شکسته که بخش زیادی از صحنه خالی اجرا را اشغال کرده و تها در لحظات پایانی نمایش است که اتفاق مهم "پرده برداری" در مورد آن اعمال می شود، چه کاربردی می تواند داشته باشد؟



پاسخ به این سؤال، قطعاً نه در جنبه کاربردی این ساعت شنی، که مزاحمی بیش نیست، بلکه شاید در معنایی که این آکسسوار منتقل می کند، نهفته باشد. نشانی از عظمت پیشین خانواده آگا ممنون در خانه اجدادی شان نمانده و دختران او در خواری و زبونی به سر می برند؛ آنان، به ویژه الکترا، همنشین و همراه خاک در کاخ آگاممنون شده اند. همچنین شاید اشاره ای به انتظار طولانی الکترا و البته پیشاپیش مهر تأییدی بر پایان غریب اثر دارد.



دوباره به عامل فضاسازی و نحوه شکل گیری آن از طریق ابزارهای بیانی بازیگر (بدن، بیان و حس) برمی گردیم. اشاره شد که در این حالت، معمولاً فضا نقشی خنثی بر عهده می گیرد تا بازیگران به کمک ابزارهایشان، بتوانند هر بار این فضای خنثی را به مکانی و زمانی دیگر مبدل کنند؛ طبیعی است که برای عینیت بخشیدن به آن، ابزارهای دیگری نیز از جمله "کلام" و نحوه ارائه آن، طراحی نور، طراحی لباس، موسیقی، حرکت و... نیز به کمک فضاسازی می آیند. در این هنگام، گام نخست، تعیین محدوده ای مشخص برای بازی و صحنه است تا مخاطب بتواند با آن همراهی کند و بر میزان باورپذیری آن بیفزاید. این قرار داد و البته تمامی قراردادهای دیگری که در طول اجرا بین تماشاگر و اجرا گذاشته می شود، در نقش همان نخ تسبیحی عمل می کند که تماشاگر را به اجرا مربوط می کند. حال نکته این است که در اجرای "همچون انتظار الکترا" علی رغم آن که محدوده ای مشخص برای بازی در نظر گرفته شده، این قرارداد، یکجانبه و از طرف گروه اجرایی شکسته می شود و در رابطه تماشاگر با اجرا خلل وارد می کند. مسئله اینجاست که با هیچ منطقی نمی توان پذیرفت که محدوده مشخص شده (آن هم یک بیضی! و نه دایره کامل که می توانست بر بار معنایی اثر بیفزاید) برای بازی، در تملک الکترا است و کسی یارای ورود به آن را ندارد.



همچنین به این بی نظمی، باید عدم دقت در توجه به جزئیات را نیز اضافه کرد. به عنوان مثال دو بار در طول اجرا، دو پیغام مختلف از اورستس در قالب نامه به الکترا می رسد و الکترا پس از خواندن آنها، در جایی آن را پنهان می کند و یا روی صحنه پرت می کند. پس از پیغام دوم (خبر مرگ اورستس)، هنگامی که خواهرش (کریسوتمیس) سرخوش از آنکه ممکن است اورستس آمده باشد، بازمی گردد اما الکترا مجال نمی دهد خوشحالی او چندان طول کشد و نامه مرگ اورستس را برای او آشکار می سازد. در حالی که تماشاگر به خوبی میان دو نامه روی صحنه، تفاوت آنها را درک می کند و از این سوءاستفاده و میزان تأثر کریسوتمیس غافلگیر می شود.



به طور کلی بحث در این است که نمایش "همچون انتظار الکترا" با دارا بودن عناصر مجزا و از هم گسسته، نتوانسته ساختاری منسجم و محکم از خود ارائه دهد و به عنوان یک کل خلل ناپذیر عمل کند. با وجودی که تمامی اجزاء، از منظر معنایی و نه کاربردی، با دقت زیادی انتخاب شده اند؛ اما نکته اینجاست که یک ساختار کلی، همواره فراتر از ترکیب اجزایش عمل می کند و معنایی فراتر از یک کل را با فضاسازی اش منتقل می کند؛ مسئله ای که با شروع این نمایش، انتظار برآورده شدن اش می رود اما هر بار با حذف عناصر کلیدی (یا موتیف هایش) این انتظار عقیم می ماند. حضور تأثیرگذار همسرایان در ابتدای نمایش، در نقش یک موتیف، ادامه نمی یابد و به مرور به دست فراموشی سپرده می شود. به این مسئله همچنین باید عدم توانایی در خلق تصاویر زیبا و متنوع را نیز اضافه کرد؛ نکته ای که پس از طی دقایقی چند از اجرا، با تکرار همان حرکت های پیشین، بر خستگی تماشاگر می افزاید؛ حرکات و میزانسن هایی که اغلب نشسته و یا به صورت افقی روی صحنه اتفاق می افتند.













منبع: ایران تئاتر ( www.theater.ir )