به گزارش هنرنیوز، درمحله‌ی کهن و قدیمی بالا کفت شیراز که امروزه خیابان لطفعلی خان زند از کنار آن می‌گذرد و در ضلع غربی نارنجستان قوام،کاخ و بنایی(عمارت) زیبا قرار دارد که متعلق به خاندان قوام المک بوده و به خانه زینت الملک نام ور(معروف) است.این بنای با شکوه که به فاصله‌ی یک کوچه از نارنجستان قوام قرار گرفته و به وسیله‌ی یک راه زیرزمینی بدان مرتبط بوده است(در دهه‌ی چهل پروفسور پوپ به دلیل خانه‌های ساخته شده در پیرامون آن که به مرور زمان روی داده و اکنون محل پر رفت و آمدی است آن راه را بسته و مسدود کردند) خانه قوام و جایگاه رفت و آمد خانوادگی آنها بوده است. این خانه به سبب سکونت بانو زینت‌الملک قوامی(دختر قوام الملک چهارم=حبیب الله خان و به دلیل نیک منشی‌ها و نیک رفتاری‌هایش) به خانه‌ی زینت‌الملک مشهور شده است. 

این بنا از بازمانده‌های دوره قاجاریه است. ساخت این بنا در سال ۱۲۹۰ ه.ق به وسیله علی محمد خان قوام الملک دوم(نوه‌ی حاج ابراهیم خان کلانتر شیرازی=اعتماد الدوله) آغاز گردیده و در سال ۱۳۰۲ ه.ق به وسیله محمد رضا خان قوام الملک سوم به پایان رسیده است.

معماری خانه زینت الملک

پس از درب ورودی این خانه به یک هشتی (هشت ضلعی که ویژگی معماری ایرانی است) پا می گذاریم. در سمت چپ این هشتی درگاه ورودی به حیاط خانه قرار دارد. در حیاط این بنا افزون بر ازاره‌های سنگی حجاری شده و مشبک کاری شده، دو باغچه زیبا (روبروی هم که از ویژگی‌های باغ‌های ایرانی است)، یک حوض بزرگ از شش قطعه سنگ، یک پارچه و یک حوض کوچک (بازهم روبروی هم) تشکیل شده است. کاشی کاری‌های هفت رنگ هلالی شکل که در پیشانی بالای ساختمان قرار گرفته است، از زیبایی ویژه‌یی برخوردار است. در این کاشی کاری نگاره‌یی از دو خورشید در پشت سر دو شیر شمشیر به دست،دو فرشته بر بالای سر آن ها و آیه «نصرمن لله و فتح قریب» میان (وسط) دو شیر دیده می‌شود. در اطراف این حیاط، ازاره دیوارها که از سنگ گندمک و به گونه پنجره‌های مشبک ساخته شده‌اند برای تهویه هوا و روشنایی زیرزمین مورد استفاده واقع می‌شده‌اند .

این بنا دارای بیش از بیست اتاق است، این اتاق‌ها افزون بر گچ‌بری، نقاشی و آینه کاری‌های بسیار زیبا و نفیس، در اشکوب(طبقه) نخست به یک دیگر نیز راه دارند، به گونه‌یی که می‌توان بدون وارد شدن به حیات، از جنوبی‌ترین اتاق به شمالی‌ترین آنها راه پیدا کرد. سقف چوبی اتاق‌ها با نقاشی نگاره‌های(تصاویر) گوناگونی از جانوران، پرندگان و گل و بوته آراسته شده است. تالار اصلی ساختمان در ضلع غربی آن واقع شده است.این تالار دارای نقاشی‌ها و آینه‌کاری‌های زیبایی است. در بخش‌هایی از آن و نیز در برخی از اتاق‌های این بنا، نگاره‌هایی از زنان و کودکانی دیده می‌شود که نشان دهنده‌ی تلفیق هنر ایران و اروپا و تاثیرپذیری معماری قاجاری از معماری و هنر اروپایی ست هر چند که سبک ایرانی آن حفظ شده است.
 

زیرزمین بزرگ این خانه که سرتا سر بنا را پوشانده است به شکل زیبایی آجرکاری شده و در گذشته به عنوان مکانی برای نگه داری مواد خوراکی و دیگر وسایل مورد استفاده قرار می‌گرفته است. که در زمان بانو زینت الملک از این جایگاه برای کمک به تهی دستان و بینوایان (زنان) و امورخیریه ویژه بانوان سود برده می‌شده است و به همین رفتارهای نیکوی بانو زینت‌الملک این خانه پس از درگذشتش به خانه زینت الملک نام ور می‌شود. 

این خانه از سال ۱۳۷۳ دراختیار بنیاد فارس‌شناسی قرارگرفت که با همکاری سازمان میراث فرهنگی و اعتبارات استانی و کمک‌های مردمی بهسازی(مرمت)آن آغاز شد. زیرزمین زیبای این خانه در سال ۷۴ با بهسازی و تجهیزات لازم به نگارخانه ی پارس تبدیل شد که به طور مرتب آثار هنرمندان شیراز و پارس و ایران در آن به نمایش گذاشته می‌شد. سرانجام این زیرزمین با همکاری سازمان ایران گردی و جهان‌گردی پارس و بنیاد فارس شناسی طی ۲ سال به گنجینه تاریخ پارس(موزه)تبدیل شد که ازاسفند ماه ۸۲ درب آن به روی هنرمندان وعلاقه‌مندان گشوده شده است.
 

بخش‌های مختلف خانه شامل شاه‌نشین یا تالار آینه، گوشه واره (دو اتاق بغل شاه نشین) و اتاق‌های نام ور به پنج دری، اتاق‌های زاویه،بهار خواب، سمت چپ و راست اتاق گوشه واره که درگذشته زیرزمین بوده که اکنون مسدود شده‌اند(بهروز وثوقی برای فیلم داش آکل درهمین زیر زمین به ایفای نقش پرداخته است) و شبستان تابستانه، شبستان زمستانه ، شیرنشان(شیروانی=که آذین به گل های نیلوفر است) و انبارکتاب (زیرزمین ارتباطی=که در سال ۸۱ بهسازی شده و بنا بود که به عنوان قهوه‌خانه سنتی کاربری داشته باشد که چنین نشد) و بخش‌های مختلف دیگر.

 خانه زینت الملک تنها خانه‌یی در شیراز است که کل سطحش زیرزمین دارد. در سال ۵۹ و درهنگام جنگ تحمیلی این خانه برای مدتی جایگاه نگه‌داری جنگ زده‌های خوزستانی بوده است؟ که در همین مدت بخشی ازیکی اتاق‌ها دچار سوختگی می‌شود که اکنون بهسازی شده است

کاغذ دیواری اتاق‌های گوش‌واره اصلی است و در زمان قاجار از انگلیس آورده شده است. در پایان این که خانه زینت الملک(بنیاد فارس شناسی کنونی) با شماره ۹۳۸ در سیاهه‌ی(فهرست) آثار ملی به ثبت تاریخی رسیده است

نگارنده باور دارد که این خانه‌ی تاریخی توانایی ثبت درسیاهه ی سازمان جهانی یونسکو را دارد. به امید چنین روزی.

گزارش و عکس :سیاووش آریا