كارشناسان و مسوولان سازمان ميراث فرهنگي هشدار مي‌دهند
ثبت جهاني هورامانات در ابهام
تاريخ : پنجشنبه ۲۳ ارديبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۱۵:۱۱
به گزارش هنرنیوز؛فرزانه قبادي امروز پنجشنبه در گزارشی که در روزنامه اعتماد منتشر شده است، نوشت: ارديبهشت و همزمان با هفته ميراث فرهنگي، دانشگاه هنر و معماري دانشگاه كردستان با همكاري دانشكده معماري پرديس هنرهاي زيباي دانشگاه تهران كارگاه آموزشي طراحي با رويكرد معماري بومي و با عنوان «بازشناسي فرآيندهاي طراحي معماري در هورامان» با هدف بازشناسي معماري منطقه فرهنگي هورامان كردستان، برگزار مي‌كند. سال پيش هم در همين روزها دانشجويان دانشگاه كردستان را به همكاري تعدادي از دانشجويان ارشد مرمت دانشگاه تهران همايشي برگزار كردند كه در آن به معرفي پتانسيل‌هاي موجود اين منطقه براي ثبت جهاني آن در يونسكو پرداختند. در اين همايش كه پيروز حناچي، معاون وزير راه و شهرسازي و دبير شوراي عالي معماري و شهرسازي، محمدحسن طالبيان، معاون ميراث فرهنگي سازمان ميراث فرهنگي و فرهاد نظري، مديركل دفتر ثبت آثار تاريخي هم حضور داشتند، بعد از برگزاري همايش قرار بر اين شد كه مسوولان استاني در راستاي تكميل پرونده اقدامات لازم را انجام دهند.
پس از گذشت يك سال از همايش دانشجويان هنوز اتفاقي در زمينه پرونده ثبت جهاني هورامانات نيفتاده و مدير پايگاه ميراث فرهنگي اين منطقه به تازگي انتخاب شده است اما علاوه بر اينها اخباري مبني بر افزايش ساخت‌وسازهاي غيرمجاز در منطقه به گوش مي‌رسد و تصاويري كه گوياي اين هستند كه آجر و آهن راهش را به دل دامنه‌هاي چشم نواز زاگرس باز كرده است؛ ساختمان‌هايي كه سايه انداخته‌اند روي تاريخ اين منطقه و اگر مسوولان استاني فكري به حال بلند مرتبه‌سازي‌ها نكنند، در آينده نزديك اثري از هورماني كه سال‌ها بكر مانده و هويت و اصالت خود را حفظ كرده باقي نمي‌ماند. از طرفي متوليان ميراث فرهنگي عنوان مي‌كنند كه هورامان يكي از مهم‌ترين پرونده‌هاي ثبت جهاني ايران است اما اگر بخواهيم با استانداردهاي يونسكو ارزيابي كنيم شايد بعضي از روستاهاي منطقه هورامان جزو ميراث در خطر قرار بگيرند به ويژه روستاي هورامان تخت كه به شهر تبديل شده است. سه روستاي هورامان سال گذشته در فهرست آثار ملي ثبت شده‌اند اما هنوز هم ساخت‌وسازها در منطقه ادامه دارد و با تبديل شدن روستاها به شهر در تقسيمات كشوري اين منطقه بيشتر و بيشتر در معرض خطر قرار مي‌گيرد.
بر اساس تصميمي كه مسوولان ميراث فرهنگي سال گذشته گرفتند قرار بر اين بود كه كارگروهي با حضور نمايندگاني از تمام دستگاه‌هايي كه در ساخت‌وساز منطقه مداخله دارند تشكيل شود تا چنانچه طرحي براي ساخت‌وساز در منطقه ارايه شد، در اين كارگروه در مورد آن تصميم‌گيري شود و به دليل وجود مولفه‌هاي مهم ميراث فرهنگي در منطقه مديريت اين كارگروه به مدير پايگاه ميراث فرهنگي سپرده شود اما بعد از يك سال هنوز كارگروهي تشكيل نشده است و مدير پايگاه هنوز دفتري براي انجام فعاليت‌هايش در هورامان ندارد.
هورامان كجاست؟
در غربي‌ترين نقطه ايران، جايي كه مرز ايران و عراق با خطوط قراردادي تعيين شده است، منطقه‌اي وجود دارد كه قبل از خط‌كشي‌هاي سياسي يك فرهنگ واحد داشت و هنوز هم اين فرهنگ مشترك را حفظ كرده است. به گفته لاله رمضاني، يكي از فعالان ميراث فرهنگي كردستان، هورامان منطقه‌اي كردنشين است با فرهنگ و آدابي منحصر به فرد كه سال‌ها است اصالت خود را حفظ كرده است. هورامان يك محدوده جغرافيايي و فرهنگي است كه بالغ بر ٢٠٠روستا در آن قرار دارندكه شامل سه بخش هورامان تخت، هورامان ژاورود و هورامان لهون است. تعداد زيادي از اين روستاها در استان كردستان تعدادي در استان كرمانشاه و بخشي از آنها هم در محدوده سياسي كشور عراق قرار دارند. تمام اين روستاها در يك منطقه فرهنگي واحد قرار دارند. با وجود اينكه اين مناطق سال‌ها است توسط مرز ايران و عراق از هم جدا شده‌اند هنوز هم معماري و فرهنگ مشترك دارند. حتي زبان مردم اين منطقه مختص خودشان است، اهالي هورامان به زبان كردي هورامي صحبت مي‌كنند، آواها و موسيقي‌هاي مخصوص به خود را دارند و به اذعان كارشناسان نمونه مشابه آن در دنيا وجود ندارد. علاوه بر تمام اينها مردم هورامان شيوه كشاورزي خاص خود را دارند، هورامان يك منطقه كوهستاني است، نه زمين صاف دارند و نه خاك، مردم براي اينكه بتوانند كشاورزي كنند، خاك را از دامنه‌ها و كوهپايه‌ها به مناطق مرتفع كوه مي‌برند و به صورت پلكاني باغ‌سازي مي‌كنند و در زمين‌هايي كه خودشان ساخته‌اند كشاورزي مي‌كنند و در واقع يك اكوسيستم جديد مي‌سازند، باغ داري و روش كشاورزي اهالي منطقه مخصوص همين منطقه است؛ ضمن اينكه اين منطقه به دليل اينكه صعب‌العبور بوده و اقليم خاصي دارد چند ماه از سال مردم هيچ ارتباطي با مناطق ديگر ندارند و همين موضوع باعث شده خودكفا باشند و تمام مايحتاج زندگي شان را خودشان توليد مي‌كنند. اهالي هورامان آداب و رسوم و برنامه‌هاي خاص خودشان را در طول سال دارند، مراسم پير شاليار شايد يكي از شناخته‌شده‌ترين مراسمي است كه در اين منطقه با حضور حداكثري اهالي برگزار مي‌شود، تاريخ نوروز در بعضي از روستاهاي اين منطقه با زمان برگزاري نوروز در بقيه مناطق كشور متفاوت است. در اين منطقه لايه‌هاي تاريخي و باستان‌شناسي بسيار ارزشمندي وجود دارند، ابتداي سال جاري بود كه خبر كشف يك روستاي شش هزار ساله در اين منطقه منتشر شد.
منظر فرهنگي و اهميت آن
به گفته متوليان ميراث فرهنگي هورامان يك منظر فرهنگي به معناي واقعي كلمه است. منظر فرهنگي عبارت است از فضاهاي انسان‌ساختي كه كار مشترك انسان و طبيعت است و اين يك ديد يكپارچه دارد از فرهنگ و موسيقي و آداب و رسوم و كشاورزي و هر آن چيزي كه يك منطقه دارد. كارل سوئر (متخصص جغرافياي انساني) در مورد منظر فرهنگي مي‌گويد: «منظر فرهنگي، يك منظر طبيعي است كه توسط گروهي انساني شكل يافته است. فرهنگ در اين پديده نقش عامل را دارد و طبيعت نقش واسطه را، منظر فرهنگي ماحصل رابطه اين دو است.»
تا به حال ۶۶ منظر فرهنگي جهاني در يونسكو به ثبت رسيده است. منظر فرهنگي بم و منظر فرهنگي ميمند هم از ايران در اين ليست قرار دارند. حالا هورامان يك مجموعه منحصر به فرد است كه منتظر مديران فرهنگي است تا قبل از آنكه دير شود و منظر فرهنگي هورامان زير بار نگاه سنگين ساختمان‌هاي آجري و آهني از بين برود اقدامي انجام دهند و زمينه ثبت اين منطقه كه تمام مولفه‌هاي يك منظر فرهنگي واقعي را دارد، فراهم كنند.
كمبود زمين در منطقه، عامل اصلي گرايش به بلند مرتبه‌سازي
تصاوير و اخباري كه از هورامان مي‌رسد خبر از سربلند كردن ساختمان‌هايي است كه هيچ تناسبي با معماري و جغرافياي منطقه ندارد. ساختمان‌هايي كه مي‌توانند آفت و مانع ثبت جهاني اين منطقه بي‌نظير در فهرست يونسكو شوند.
محسن علوي، مديركل ميراث فرهنگي استان كردستان درمورد اين ساخت‌وسازها مي‌گويد: «ساخت‌وسازهايي كه به بافت هورامان لطمه زده است، مساله امروز و ديروز نيست. حدود ٢٠ سال پيش هم ما با اين روند ساخت‌وسازهايي كه با بافت هورامان هم خواني نداشت روبه‌رو بوديم. تا يك سال پيش كه هنوز صحبتي از ثبت ملي هورامان نبود و طبيعي است كه كسي هم پيگير و نگران اين مساله نبود. در منطقه هورامان بافت سه روستاي ژيوار، پالنگان و هورامان‌تخت در سال ٩٤ ثبت ملي شده است. در حال حاضر هورامان‌تخت به دليل اينكه جمعيت ساكن در آن از يك حدي بيشتر شده بود و در تقسيمات كشوري اين روستا تبديل به شهر شده است، به همين دليل متولي ساخت‌وساز در هورامان‌تخت شهرداري است. اما با توجه به اينكه شهرداري در اين مدت بر اساس ضوابط ميراث فرهنگي عمل نكرده و صرفا به فكر گرفتن عوارض بوده منظر اين منطقه تحت تاثير قرار گرفته است. ما اخيرا مدير پايگاه هورامان را انتخاب كرده‌ايم و هنوز پايگاه مشخصي براي كارشناسان ميراث فرهنگي در اين منطقه نداريم و به همين دليل از اين خلأ سوءاستفاده‌هايي شده است، اما قسمت عمده ساخت‌وساز مربوط به قبل از ثبت ملي اين روستاها بوده و به همين دليل ما در آن زمان نمي‌توانستيم مانع اين ساخت‌وسازها شويم. از زماني كه بافت اين منطقه ثبت شده است و ما ضوابط را به بخشداري اعلام كرده‌ايم، همكاري خوبي با ما داشتند خصوصا بخشدار هورامان تخت.»
علوي در مورد كند بودن روند آماده‌سازي پرونده ثبت جهاني هورامان در ميراث فرهنگي استان مي‌گويد: «هورامان منطقه بسيار بزرگي است. براي ثبت جهاني ما هورامان را در چارچوب جغرافياي ايران ديده‌ايم، در حال حاضر هم اين پرونده را استان كردستان پيشنهاد كرده است، پروسه ثبت جهاني زمانبر است اما مقدمات كار انجام شده، اين پرونده در ميراث فرهنگي استان كردستان در حال آماده شدن است، بافت منطقه هورامان در استان كرمانشاه بسيار بيشتر از هورامان استان كردستان آسيب ديده است و در بعضي بخش‌هاي هورامان كردستان به جز اينكه بخشي از پشت بام‌ها ايزوگام شد هيچ دخل و تصرف ديگري در بافت منطقه ايجاد نشده است. با توجه به اينكه پرونده ثبت جهاني هورامان با نام منظر فرهنگي هورامان است و از آنجايي كه عمده پرونده‌هاي ثبت جهاني متعلق به محوطه‌ها و بناها هستند، مي‌توانيم بگوييم كه هورامان رقيب ندارد، اما پرونده ما براي ارايه هنوز آماده نيست. يك دستورالعمل‌هايي از قبل تهيه شده براي كساني كه مي‌خواهند مداركي را براي ثبت جهاني آماده كنند تا بر مبناي آن دستورالعمل پيش بروند. همكاران ما بر همان دستورالعمل مداركي را جمع‌آوري كرده‌اند، فيلم‌هاي هوايي و عكس‌هاي زيادي از منطقه تهيه كرده‌ايم، پژوهشگران اين حوزه دعوت شده‌اند و در اين زمينه تحقيق كرده‌اند. اسناد و مدارك مورد نياز جمع‌آوري شده است و طي چند جلسه‌اي كه با آقاي طالبيان داشتيم، مدارك را ارايه كرده‌ايم نظر آقاي طالبيان اين بود كه مدارك بيشتري را گردآوري كنيم تا به حدي كه مد نظر مديران است برسند. ما در حال حاضر در مرحله گردآوري مدارك هستيم.»
تعلل ميراث فرهنگي در منطقه موجب پيشروي اين ساخت‌وسازها مي‌شوند و هر روز بيشتر از قبل باعث از بين رفتن بافت منطقه مي‌شوند، ضمن اينكه نظارتي بر اين ساخت‌وسازها وجود دارد، علوي مي‌گويد اين ساخت‌وسازها به دليل جغرافياي خاص منطقه است: «ما معضل ارايه مجوز شهرداري براي ساخت‌وسازهاي غيرمجاز را در حال حاضر فقط در هورامان تخت داريم، به اين دليل كه در بين روستاهاي اين منطقه فقط اين روستاست كه تبديل به شهر شده است. با توجه به اينكه به نسبت ساير نقاط هورامان از نظر تعداد خانوارهاي ساكن بزرگ‌تر است و با توجه به اينكه يكي از محدوديت‌هاي ما در اين منطقه بحث زمين است، و همين محدوديت باعث شده كه بسياري از اهالي به بلندمرتبه‌سازي رو مي‌آورند، ما در هورامان نمونه‌هايي داريم كه فرد قبل از اينكه بافت منطقه ثبت ملي شود خانه‌اي را در چهار طبقه ساخته است و لطمه بسيار زيادي به منطقه زده است، اما به دليل اينكه قبل از ثبت بافت بوده، ما در حال حاضر ابزار لازم را از نظر قانوني در دست نداريم كه بتوانيم مانع ساخت‌وسازهاي اينچنيني شويم. اما از سال ٩٤ به بعد كه بافت ثبت شده اين تخلف كمتر شده و استانداري همكاري خوبي با ميراث فرهنگي داشته است.»
هنوز روستاهاي بكر در منطقه وجود دارد
طالبيان، معاون ميراث فرهنگي سازمان ميراث فرهنگي در مورد وضعيت فعلي پرونده هورامانات مي‌گويد: «پرونده هورامانات حداقل دو تا سه سال كار مداوم مي‌طلبد تا تكميل شود و جمع‌آوري مدارك براي منطقه‌اي با اين وسعت كار ساده‌اي نيست. هورامانات براي ما بسيار مهم است، و به دليل شرايط خاصي كه منطقه دارد كار ميداني زيادي مي‌طلبد. اشكالاتي در بعضي بخش‌ها وجود دارد كه بايد مرتفع شود. در مورد ساخت‌وسازهايي كه در منطقه انجام شده است، هم ما اين روستاها را كه تغييرات عمده در آنها انجام شده و منظر آنها را تحت تاثير قرار داده است در پرونده نمي‌گذاريم. بعضي از روستاهاي منطقه كاملا بكر هستند و ما در پرونده روي اين روستاها كه اصالت خود را حفظ كرده‌اند تمركز مي‌كنيم. روند تسريع پرونده بستگي به عملكرد مسوولان استاني دارد و برنامه‌اي كه براي جمع‌آوري مدارك دارند.
ساخت‌وسازها مي‌تواند تهديدي براي پرونده ثبت جهاني باشد
فرهاد نظري، مديركل دفتر ثبت آثار تاريخي با تاكيد بر اينكه اين پرونده در صدر اولويت‌هاي سازمان ميراث فرهنگي است. مي‌گويد: «ثبت هورامانات براي ما بسيار مهم است. سال گذشته با حضور آقاي طالبيان و آقاي حناچي به منطقه رفتيم، تيم‌هايي در منطقه مستقر هستند و سعي كرديم پايگاه ميراث فرهنگي را در منطقه احيا كنيم براي اينكه پرونده ثبت جهاني را بنويسند و مرتب پرونده اين منطقه بررسي مي‌شود. هورامانات يك منظر فرهنگي به معني واقعي كلمه است و تمام مولفه‌هاي يك منظر فرهنگي واقعي را دارد،پرونده فوق‌العاده منحصر به فردي براي سازمان است و در صدر اولويت‌هاي ما قرار دارد و به محض اينكه پرونده منطقه آماده شود و شرايط مديريت آن مهيا شود ما پرونده را به يونسكو ارسال
مي‌كنيم.»
نظري در مورد اهميت اين منطقه به لحاظ بافت و فرهنگ موجود در آن مي‌گويد: «ما در ايران كمتر منطقه‌اي را داريم كه زندگي و تمام مولفه‌هاي لازم براي يك منظر فرهنگي را داشته باشد. نمي‌خواهيم فرصت ثبت اين منطقه را از دست بدهيم، در حال حاضر در حال گردآوري مدارك مربوط به اين منطقه هستيم. استان كردستان سال گذشته با همكاري دانشگاه كردستان همايشي برگزار كرد كه نتايج خوبي هم داشت و ما از نتايج اين همايش در اين پرونده استفاده خواهيم كرد.»
مهم‌ترين سوال موجود در مورد پرونده هورامانات اين است كه آيا ساخت‌وسازهاي منطقه مي‌تواند مانع از ثبت جهاني آن شود؟ نظري در اين خصوص مي‌گويد: «در مورد ساخت‌وسازهاي غيرمجاز در منطقه چنانچه اين ساخت‌وسازها منظر و معماري منطقه را تحت تاثير قرار دهد مي‌تواند تهديدي باشد براي پرونده ثبت جهاني هورامانات. چنانچه اين روند ساخت‌وساز كنترل نشود مي‌تواند مانع ثبت جهاني هورامان تخت شود.»
اگر ساخت‌وسازها در كل دره هورامان مديريت شده و بر اساس ضوابط مد نظر يونسكو نباشد شانس ثبت جهاني اين منطقه از دست مي‌رود. هورامانات شرايط منحصر به فردي دارد و يك منظر فرهنگي واقعي در كشور است و جزو معدود منظر فرهنگي‌هايي است كه ويژگي‌هاي اصلي‌اش را حفظ كرده است، نبايد اين شانس را از دست بدهيم براي ثبت جهاني اين منطقه و بايد نظارت‌هاي‌مان را افزايش دهيم تا اتفاقي در منطقه نيفتد كه مانع اين پرونده شود.»
اهميت ثبت در فهرست آثار جهاني
ثبت جهاني هورامانات مهم است، نه تنها به اين دليل كه اين منطقه خصوصيات و مختصات منحصر به فردي دارد و نه‌تنها به اين دليل كه فرهنگ و آداب و رسوم مردم اين منطقه جذابيت خاص خود را دارد، ثبت جهاني هورامانات مهم است چرا كه اين منطقه اگر تغييرات غيركارشناسي و مديريت نشده در آن صورت نگيرد مي‌تواند تبديل به مهم‌ترين جاذبه گردشگري كشور شود. جذابيت‌هايي كه آداب و رسوم و فرهنگ و سبك زندگي مردم اين منطقه مي‌تواند براي مردم تمام نقاط جهان داشته باشد، قابليت اين را دارد كه گردشگري را در اين منطقه توسعه دهد. مردم منطقه از وضعيت خوب اقتصادي بهره‌مند نيستند، شايد توسعه گردشگري بتواند رونقي در زندگي مردم اين منطقه هم ايجاد كند.
ثبت جهاني اين منطقه هم خواست و همت مسوولان را مي‌طلبد و هم حساسيت مردم و فعالين حوزه ميراث فرهنگي منطقه را، يك سال است كه اين منطقه در فهرست آثار ملي ثبت شده است، حال بايد ديد همت مسوولان و مردم چند سال ديگر نام اين منطقه را در فهرست جهاني ثبت مي‌كند.
