فرهنگ و رویکردهای کتابخوانی پس از توسعه صنعت چاپ، در کشورهای غربی ابعاد متنوع و سیطره وسیعی یافت که در سالیان پس از آن با رشد فناوری اطلاعات و پیشرفت های تکنولوژیک و عبور از فضای مدرن و فرا مدرن دچار دگرگونی های عظیمی در ساختار پیشین خود شد.

در ایران نخستین نشانه های عبور از سنت تا مدرنیته به واسطه بنیان گذاری صنعت چاپ و به افزونی تولیدات نشر اتفاق افتاد، وگرچه شاید مشابه همه ابزار مدرن که پس از ورود به ایران همواره با مناسبات کاربردی اصلی خود تناقض های اساسی دارند، این تعامل چندجانبه فی ما بین مردم و تولیدکنندگان فرهنگ با قدری فاصله فکری توامان شد اما توانست دریچه های تازه ای را به روی فضای آن روز بگشاید.

اولین چاپخانه در ایران در شهر تبریز تأسیس شد که عباس میرزا، زین العابدین تبریزی را مامور فراگیری فن چاپ و به راه انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرد؛ میرزا زین العابدین تبریزی به سال ۱۲۳۳ ه.ق اسباب و آلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و تحت حمایت عباس میرزا نایب السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود مطبعه کوچکی برقرار نمود و کتاب مزبور میرزا ابواقاسم فراهانی بود که حاوی قصه‌هایی از جنگ میان دولت ایران و روسیه که در مورخ ۱۲۲۸ هجری قمری (برابر با ۱۸۱۳ میلادی ) با عهدنامه گلستان به پایان رسیده بود.

دکتر فهیمه باب الحوائج در کتاب «آشنایی با مبانی چاپ و نشر» خود می‌نویسد: «عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه چند تن از ایرانیان را به اروپا گسیل کرد تا صنعت چاپ را بیاموزند. سپس دستور داد که از روسیه ماشین چاپ وارد کنند . در سال ۱۸۱۶ میلادی هنرمند آذربایجانی میرزا زین العابدین تبریزی یکی از همین ماشین‌ها رابه کار گرفت . دومین مطبعه که به ایران وارد شد مطبعه سنگی است که آن نیز در تبریز دایر شده‌است . جای تعجب است که مطبعه نخستین پس از کار کردن دیگر معمول نشد و مطبعه سنگی جای آن را گرفت.

شاید علت جایگزینی مطبعه سنگی به وجای مطبعه سربی این بود که افرادی مطبعه سربی و حروف آن را با نظر بدبینی نگاه می‌کردند و علامت کفر می‌دانستندویا چون حروف ما فارسی بود با حروف سربی در آن زمان نمی‌توانستیم تنوع در خطوط داشته باشیم در صورتی که در مطبعه سنگی از خوشنویسان کمک گرفته می‌شد. علی قاضی زاده در کتاب تبریز شهر اولین‌ها نیز نوشته است: سخت گیری‌های کهنه پرستان باعث شده بود که به سبب گرانی طولانی و سخت بودن چاپ سنگی چاپ کتب و مطبوعات بسیار گران تمام شده و در نتیجه سال‌ها انتشار کتاب و نشریه با دشواری‌های فراوان همراه باشد.

متاسفانه این چاپخانه‌ها همیشه مورد بغض و کینه کوته اندیشان بود و در هر فرصتی که به دست می‌آوردند این مکان‌های فرهنگی را غارت می‌کردند . به گونه‌ای که کسروی می‌نویسد : مستبدین حروف سربی چاپخانه امید ترقی را ذوب کرده و به صورت گلوله در آورده و به روی این ملت بیچاره انداختند.

حدود نود سال پس از تأسیس اولین چاپخانه در تبریز، زین العابدین مطبعه چی، ماشین چاپی از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندراستانبول در ترکیه فعلی نمود به تبریز منتقل کرد . وی همچنین همراه با دستگاه‌های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصین صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد، این آلمانی‌های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی حاجی حاج آقا که ماشین‌های چاپ نیز در قسمتی از این خانه ۲۲۰۰ متر مربعی دایر شده بود ساکن شدند.

این تاریخچه مشقات سخت دگرگونی در فضای مطبعه ایران را در طی سالیان متمادی بازگو می کند، صنعت چاپ که در حواشی خود همواره با مسائل سیاسی و اقتصادی روز گره خورده و تولیدکننده فرهنگی را به ناچار از توده مردم فاصله می داد در سالیان پیش از انقلاب اسلامی با خرده حرکت های فکری مناسبت چندانی نداشت.



مریم خاکیان