چاپ چهارم کتاب «احصاءالعلوم» تالیف ابونصرمحمدبن محمد فارابی (260-339)، به ترجمه حسین خدیو جم، توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است.

انتشارات علمی و فرهنگی با سابقه طولانی در انتشار کتب بزرگ علمی و فرهنگی ایران و جهان توانسته است نقش موثری در پیشبرد ارتقای دانش تخصصی داشته باشد.

اهمیت فارابی بیشتر در تشریح او بر آثار ارسطو خاصه بر منطقیات معلم اول است، چون به همت آثار او منطق ارسطو به بهترین وجه به مسلمین شناسانده شد، او را تالی معلم اول یعنی ارسطو دانسته و «المعلم الثانی» لقب داده اند.

فارابی در باب کتاب خویش می نویسد: « این کتاب دانش پژوهان را مدد می کند تا موضوع هر دانشی را که می خواهند فرا گیرند نیک بشناسند و از فایده و نتیجه آن با خبر شوند و به آنان نیرویی می بخشد که بتوانند میان انواع علوم موازنه برقرار سازند تا برترین و ریشه دارترین و استوارترین آنها را باز شناسند و میان دانشمند حقیقی و عالم نمایی که بدون مایه و دلیل و برهان در یکی از آن علوم ادعای بصیرت می کند فرق و تمیز قائل شوند.»

«احصاءالعلوم» به گمان عده ای از محققان نوعی فرهنگ یا دایره المعارف بوده است، لکن مترجم در بخشی از توضیحات بر این گفتار، چنین آورده است: «گمان نمی رود فارابی در اندیشه ایجاد دایره المعارفی بوده است بلکه او می خواسته کتابی مختصر در تعریف علوم زمان خود تدوین کند تا برای علاقه مندان به دانش وسیله و راهنما باشد.»

«احصاءالعلوم» مشتمل بر پنج فصل است که بخش نخست آن شامل علم زبان و فروع آن است یعنی علم لغت و نحو و صرف و شعر و نوشتن و خواندن، در این فصل وی ارکان علم زبان را با استناد بر موجودیت آنها نزد ملل به هفت بخش منقسم نموده است، این هفت بخش عبارتند از؛

1/علم الفاظ مفرده، 2/ علم الفاظ مركبه، 3/ علم قوانين الفاظ هنگامي كه مفرد باشند، 4/علم قوانين الفاظ هنگامي كه مركب باشد، 5/ قوانين درست نوشتن،

6/ قوانين درست خواندن، 7/ قوانين تصحيح اشعار.

در فصل دوم فارابی علت نیازمند بودن انسان را به علم منطق و فواید منطق و لزوم دانستن آن برای کسی که به کار تحقیقات علمی می پردازد بیان داشته است و از وجوه تشابه و تفاوت میان منطق و علم نحو و از قضایای مختلفی که در منطق به کار گرفته می شود یاد می کند؛ قضایای برهانی و جدلی و سفسطه ای و خطابی و شعری از آن جمله اند، وی در این خصوص چنین نوشته است: « صناعت منطق، قوانینی را به دست می دهد که پیروی از آنها باعث استقامت خرد می گردد و در مواردی که ممکن است در بعضی از معقولات برای آدمی پیش آید او را به راه درست و حقیقت رهنمون می شود.ص 51»

فصل سوم شامل تعالیم ریاضیات است که به بخش هایی چون علم حساب، علم هندسه، علم مناظر، علم نجوم تعلیمی، علم اثقال و علم حیل تقسیم می شود.

فصل چهارم «احصاءالعلوم» مشتمل بر علم الهی (مابعد الطبیعه یا متافیزیک) و علم طبیعی(فیزیک) است که این علم طبیعی در مورد اجسام طبیعی یا مصنوعی بحث می کند و فرق میان علت های غائی و فاعلی اجسام و ماده و صورت آنها را مشخص می سازد.

فصل پنجم، درخصوص علم مدنی، فقه و کلام است؛ او علم مدنی را به دو بخش تقسیم می کند: بخشی که شامل تعریف سعادت حقیقی یا سعادت پنداری است، سپس به انواع حکمت و مدینه فاضله می پردازد.

ترتیبی که فارابی در این کتاب رعایت کرده است عبارت است از تطبیق عملی که از نظریه کلی او در تقسیم علوم سرچشمه می گیرد یعنی؛ 1/بخشی که درباره موجوداتی سخن می گوید که عمل انسان در ایجاد آن دخالتی ندارد و نامش علوم نظری است 2/ بخشی که از موجوداتی گفتگو می کند که با عمل و اراده انسان ایجاد می شود و به او می آموزد که کار نیک را چگونه می توان انجام داد؟ نام این بخش علوم عملی و فلسفه مدنی است.

فارابي نخستين كسي است كه در اسلام، علوم را به صورت كامل طبقه‌بندي كرده و حدود هر يك را نشان داده و شالودة هر شاخه از تعليم را تثبيت كرده است و به همين دليل وي را «معلم ثاني» ناميده اند، احصاء العلوم هم وسعت دانش مولف را نشان داده و هم مفهوم دانش آن روزگار را بيان گر است.

حسين خديوجم، احصاء العلوم را از روي متن عربي چاپ قاهره با متن چاپ مادريد مقابله کرد و به زبان فارسي برگرداند، سپس بنياد فرهنگ ايران آن را چاپ نمود(1348 ش) که در نوبت های بعدی توسط انتشارات علمي و فرهنگي تجديد چاپ شد.



مریم خاکیان