فرهنگ آیین ها و اساطیر مصر باستان اگرچه به نسبت دیگر حوزه های تمدن باستانی در جهان بیش از همه مورد کاوش و پژوهش باستان شناسان و اسطوره شناسان قرار گرفته و در سایه وجود پاپیروس ها، نقاشی های دیواری و هیروگلیف ها اطلاعات کامل و جامع تری نسبت به بسیاری از فرهنگ های باستانی جهان از آن در دست است؛
؛ اما به همان نسبت کمتر به جهان ادبیات نمایشی راه یافته و جدای از نمایشنامه تاریخی شکسپیر "آنتونی و کلئوپاترا" که آن هم متعلق به دوران متأخر مصر باستان و دوران فتحش توسط رومی ها است و خالی از هرگونه وجوه اسطوره شناسانه و آیینی است، آیین های نمایشی قدرتمندی نیز در مصر باستان حضور داشته که مشهورترین آن آیین های مربوط به ایزیس و اوزیریس است.
اما این جهان با تمام غنای اسطوره ی اش از دید نمایشنامه نویسان از یونان باستان تا به امروز پنهان مانده و حتی نمایشنامه نویسان مصری معاصر نیز چندان توجهی بدان نداشته اند و کماکان جهان اساطیری مصر در دنیای تئاتر، جهانی بکر و دست نخورده باقی مانده است.
سیاوش پاکراه در نوشتن نمایشنامه "کا" به سراغ چنین جهان بکری می رود تا طلسم آن را به روی تئاتر بگشاید و تا همین نقطه می توان انتخاب مضمون، فضا و سوژه بکر اثر را موفقیتی برای این نویسنده جوان قلمداد کرد.
اما انتخاب چنین جهانی با تمام پیچیدگی هایش مسئولیت هایی چند را نیز برای نویسنده آن به همراه می آورد؛ مسئولیت هایی که پاکراه در مقام نویسنده از آن غافل مانده است.
بخشی از این مسئولیت به دلیل دور بودن جغرافیای زمانی و مکانی این مضمون از فرهنگ ما در پژوهش جدی نویسنده در این حوزه خود را نشان می دهد.
اگرچه نمایشنامه یک اثر خلاقه است و نه به معنی تاریخ نگاری است و نه اثری پژوهشی؛ اما در همان حال نویسنده باید درباره مضمونی که بر می گزیند اشراف کامل داشته باشد. این اشراف از یکسو او را از در افتادن به ورطه اشتباهات بازمی دارد و از سوی دیگر لایه هایی دیگر به اثر اضافه می کند و می تواند او را در تنوع و غنا بخشیدن به اثر یاری کند.
در نمایشنامه ای که سیاوش پاکراه نگاشته نشانی از چنین پژوهش دقیق و اشراف کاملی وجود ندارد. در جهان اساطیر مصری وقتی سخن از "کا" یا جفت اثیری مرگ به میان می آید، همزمان با آن بحث از دو مفهوم دیگر نیز ناگزیر به نظر می رسد که نخستین آن مفهوم ـ با ـ یا روح متعالی است و دومی خابئیت یا سایه که نمادی از هوس ها و گناهان مرده است و "کا" تنها روحی است که پس از مرگ در قالب یک مجسمه یا جسد مومیایی به حیات مرده تداوم می بخشد.
در نمایش "کا" وجود چنین مضامینی می توانست جهانی سرشارتر بیافریند کما اینکه در طول نمایش نیز هیچ نشانی نه از خدایان و اساطیر مصری باز می یابیم و نه سخنی درباره آن ها وجود دارد و انگار فقط با سه شخصیت بی زمان و مکان روبه روییم که درون گور یک فرد متنفذ مصری قرار گرفته اند و نه نامی از اوزیریس یا فرمانروای جهان زیرین هست و نه از رهسپاری قایق مردگان به سوی مغرب و در کل هیچ کدام از آداب، آیین ها و اساطیر مصریان به نمایشنامه پاکراه راه نیافته اند و این جدای از بسیاری از اشکالات زیبایی شناسانه باعث می شود با نمایشنامه ای با مضمونی بکر اما پرداخت نشده روبه رو باشیم.
اما در حوزه اجرا "رحمت امینی" سعی داشته تا خلاء پژوهشی نمایشنامه "کا" را تا حدودی جبران کند و فضایی که نشانگر مصر باستان است در اثر تبلور یابد. از جمله عواملی که به خوبی این فضا را در مقابل ما می گسترد طراحی صحنه نمایش است که از یکسو مقبره ای هرمی شکل است و از سوی دیگر هیروگلیف هایی که سراسر کف صحنه را پوشانده اند. این دو فرم جدای از آنکه به لحاظ بصری تنوع زیادی به فضای نمایش "کا" بخشیده اند فضای باستانی اثر را کاملاً برای مخاطب تداعی می کنند.
این نگاه ریزبینانه از نحوه انتخاب بازیگر و فیزیک آنان تا پوشش این بازیگران در اجرای امینی به چشم می آید و بدون آنکه چندان خود را به رخ تماشاگر بکشد به شکلی نامحسوس فضای اثر را برای ما خلق می کند. با ذکر مثالی از اجرا که نشان دهنده میزان آگاهی امینی بر جهان اساطیر مصری است از این بحث می گذریم.
در بخشی از نمایش وقتی یکی از شخصیت ها می میرد، شخصیت زن نمایش بر روی پیشانی و دست های او نماد چشم را طراحی می کند، این نماد که در اساطیر مصری اوجت یا چشم خورشیدی نامیده می شود، نمادی است که هوروس به وسیله آن اوزیریس را در جهان مردگان زنده می کند و بلافاصله پس از آن ما شاهد زنده شدن شخصیت هستیم.
از دیگر نقاط قوت اجرای امینی جدای از نگاه پژوهشی به فضای آیینی اسطوره ای اثر باید به تصویرسازی های نامحسوس او در نمایش اشاره کرد.
بسیاری از کارگردانان ما هنگامی که می خواهند تصویری بر صحنه خلق کنند تصویر را چنان درشت و اغراق شده نشان می دهند یا آنکه چنان مصنوعی تصویر خلق می شود که برای مخاطب باسمه ای و غیرقابل باور جلوه می کند؛ اما در نمایش امینی ما شاهد ترکیب ها و تصاویر زیبایی هستیم که توسط بازیگران نمایش خلق می شوند، بدون آنکه چندان خود را به رخ تماشاگر بکشند.
اما علیرغم این نقاط قوت، اجرای امینی از نمایش "کا" از چند نقطه ضعف نیز رنج می برد. علیرغم تلاشی که طراح صحنه نمایش برای خلق فضای گور انجام داده است و با توجه به مضمون نمایش که روایت جهان مرگ را بازگو می کند اما فضای نمایش که قاعدتاً می بایست مبتنی بر جهان پر راز و رمز وحشت جهان مردگان باشد و فضایی دلهره آور نزد مخاطب خلق کند، در عمل فضای سرد، بی روح و زمینی است که چندان حس دلهره ای را نزد مخاطب ایجاد نمی کند و تلاشی جدی نیز در کارگردانی امینی برای خلق چنین فضایی دیده نمی شود و این در حالی است که او تمامی ابزارهای خلق این فضا را در اختیار دارد و خلق چنین فضایی می توانست جاذبه های فراوانی در نمایش او ایجاد کند؛ اما او به راحتی از این امکان درمی گذرد و آن را از کف می نهد.
از دیگر عواملی که امینی در خلق این فضا از آن غافل می ماند، عامل ریتم و ضرباهنگ نمایش است. اگرچه ریتم نمایش "کا" فراز و فرودهای مناسبی دارد و نمی توان از آن به عنوان ریتمی یکنواخت یاد کرد؛ اما در همان حال ریتم در نمایش توانایی ایجاد تعلیق و دلهره را ندارد و این دلهره عاملی است که نیاز به آن در تمامی فضای اثر حس می شود.
از دیگر عواملی که باعث عدم تأثیرگذاری کامل نمایش "کا" بر مخاطب می شود، پایان نابه هنگام آن است که بدون آنکه داستان را به سرانجام مشخص برساند یا فضای اثر را به تمامی به مخاطب بباوراند به پایان می رسد و مخاطب را معلق به حال خود رها می کند؛ در حالی که هنوز آنچنانکه باید نتوانسته با جهان اثر و نشانه های آن ارتباط برقرار کند.
این دوگانگی عناصر قوی و ضعیف در نمایش "کا" باعث می شود نمایش علیرغم آنکه از پایه هایی قدرتمند برای اجرایی قوی و تأثیرگذار برخوردار باشد نتواند تأثیری کامل بر مخاطب بگذارد و به نوعی "کا" نمایشی ناقص باقی می ماند که پتانسیل های بسیاری برای تبدیل شدن به یک اثر قوی و تأثیرگذار را دارد.
منبع: ایران تئاتر ( www.theater.ir )
