به گزارش هنرنیوز نشست تخصصی «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت» در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران برگزار شد. «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت» یکی از مبانی نظری است که در سال‌های اخیر پس از بیانات رهبر معظم انقلاب مورد توجه جدی قرار گرفته است. ایجاد فضای گفتمانی برای یافتن بنیان‌های اندیشه‌‌ای در زمینه پیشرفت، موضوعی است که در جهت هموار کردن مسیرهای نگارش این الگو مورد بررسی قرار گرفته است.
از همین رو یکی از سر فصل‌های سلسله نشست‌های «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت» که به همت موسسه توسعه ایرانیان، موسسه مطالعات و تحقیقات مبین و موسسه توسعه و تحقیقات اقتصادی، توسط گروه مطالعات توسعه اسلامی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، برگزار می‌شود، این موضع است تا مبانی نظری را از عرصه فلسفه برای تبیین این الگو فراهم آورد. در این سلسله نشست‌ها جمعی از صاحب نظران حوزه‌های مختلف اندیشه و فلسفه اسلامی به تجزیه و تحلیل راه‌های رسیدن به این الگو می پردازند. دکتر محمدجواد صافیان استاد فلسفه و عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان و گروه تخصصی فلسفه و حکمت فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی در این سلسله نشست‌ها درباره ضرورت توسعه بر اساس الگوی اسلامی – ایرانی مباحثی را مطرح کرد که در ادامه مرور می‌کنیم.
دکتر محمدجواد صافیان با اشاره به نقش تجدد در توسعه‌یافتگی، موضوع رسیدن به توسعه را یک ضرورت در جامعه امروز دانست که از مرحله انتخاب آن گذشته است.
وی با اشاره به چهار محور بحث خود به طرح موضوع تجدد چیست؟ پرداخت و گفت:« تاریخ مواجهه ایران با تجدد ۱۵۰ ساله است و شکل محوری آن از جنگ هرات میان ایران و روسیه آغاز شد. در این دوران بود که ما متوجه شدیم قدرتی به وجود آمده که ما دیگر یارای مقابله با آن را نداریم و موضوع تجدد برای ما مسئله شد. اما در این دوران ما همواره با تجدد به صورت سطحی برخورد کردیم و هیچ گاه به عمق تجدد نپرداختیم، مگر در موارد استثنایی و آن هم در دهه‌‌های اخیر. اما همواره پاسخ‌های ما به تجدد از میان زرق و برق آمده بود و پاسخ‌ها کلیشه‌ای نیز دریافت کردیم که راهگشای مسائل مختلف‌مان نبوده است.»
این استاد فلسفه غرب در طرح مسئله اینکه آیا می‌توان توسعه بدون تجدد داشته باشیم؟، با اشاره به مولفه‌های مدرنیته تصریح کرد:« تجدد در دوره جدید اروپا در تاریخ خاصی اتفاق افتاده که آن را مدرنیته می‌نامند که دارای مولفه‌های چون اصالت عقل است. در دوران جدید و در قرن ۱۷ پایه این عقل محوری گذاشته شد و در قرن ۱۸ به اوج رسید. پس عقلانی کردن همه چیز از نشانه‌های مدرنیته است. بر این اساس در تجدد داور نهایی عقل است. هر چیزی را عقلانی و تجزیه و تحلیل کنیم به گونه‌ای که عقل ملاک و معیار قرار گیرد. عقل محاسبه‌گر در همه چیز کاملا روشن همه موضوعات را تبدیل و در مورد آن قضاوت می‌کند. اما در سنت این عقل همه کار نیست. در سنت عقل سرچشمه‌هایی دیگری دارد که آبشخورهای بسیاری برای آن ترسیم شده است.»
وی در ادامه گفت: «از سوی دیگر مولفه‌های تجدد، اصالت فرد است. در مدرنیته همه چیز بر مدار فرد قرار دارد، اما در سنت این قوم و قبیله است که معنا و مبنا قرار می‌گیرد. در دوران جدید حتی تشکیل دولت هم برای حفظ حقوق افراد است. در حالی که سنت؛ جمع، جامعه، قوم و قبیله را در نظر دارد.»
صافیان در ادامه به مفاهیمی که درون تجدد وجود دارد اشاره و گفت: « در دنیای متجدد مفهوم پیشرفت حضوری جدی دارد؛ این در حالی است که این موضوع در سنت وجود ندارد و به جای آن کمال و کمال طلبی تعبیر شده است. از سوی دیگر مفهوم پیشرفت از نگاه تجدد؛ نگاه خاصی به زمان و تاریخ وجود دارد؛ به این صورت که آنچه که در گذشته بوده ناقص و از کار افتاده است. در این مفهوم حرکت تاریخی رو به جلو را شاهد هستیم که شکل آغازین و رشد یافته را با مفهوم پیشرفت بیان می‌کند. این تفکر مبتنی به زمان افقی و رو به جلو است در حالی که در سنت زمان دورانی است و مفهوم عمیق‌تری هم دارد. »
وی متذکر شد: « مفهوم آزادی نیز از دیگر مولفه‌های تجدد است زیرا تجددخواهی با آزادی گره خورده است. در این تعبیر افراد باید از هر قید و بند آزاد و آن طور که فکر می‌کنند عمل کنند. در این تفکر مانع و حد نیز صلب آزادی دیگران است. این مفهوم از آزادی نیز جدید است. به طور مثال آزادی در فرهنگ اسلامی، در بحث هویتی، بنده و برده کس دیگر نبودن معنی می شود که با آزادی در مفهوم تجددخواهانه متفاوت است.»
این استاد دانشگاه با اشاره به مولفه نقادی در تجدد خواهی گفت: « تفکر جدید تفکر نقاد است تا خوب و بد را تشخیص و بر موضوع غلبه پیدا کند. این تفکر به دنبال کشف تمامی زوایا است تا احاطه صورت گیرد. اما در تفکر سنتی این فرهنگ وجود دارد که به دنبال تشخیص سره از ناسر است.»
صافیان ادامه داد:« از این مولفه‌ها که بگذریم این است که تجدد یک عالم و کلیت است. زیرا فکر می‌شد این کلیت به صورت تصادفی شکل و یک چیز توهمی به نام تجدد از آن کسب شده است. اما اینگونه نیست و تجدد از یک مبنا و عقلانیت سرچشمه گرفته که مولفه‌های بسیاری دارد و عالم انسانی خاصی به وجود آورده است.»
وی تصریج کرد:« تجدد اراده تسلط بر همه عالم است اما در سنت این برنامه‌ریزی وجود نداشته و جامعه با روند طبیعی پیش رفته است. همین مسئله و تفکر است که باعث شکل گیری جوامع توسعه یافته و یا توسعه نیافته شده است. زیرا اینگونه نبود که سیر حوادث تاریخی، برخی ملت‌ها را به پیشرفت و ملت‌هایی را از این دایره عقب بی‌اندازد. بلکه حاصل تلاش انسان‌های زیادی بوده است.»
این استاد فلسفه؛ اعتیاد، مشکلات معیشتی و اساسا وجود احساس حقارت در جامعه را از مولفه‌های توسعه نیافتگی ذکر کرد و در بخش دیگر از سخنانش به عوامل توسعه نیافتگی اشاره کرد و گفت:«از ویژگی‌های توسعه نیافتگی این است که همه چیز به سیاست ختم شود. این طور تصور می شود که این مجموعه مدیریتی خاص اگر کنار برود همه چیز سر جای خودش باز می‌گردد. در حالی که این نگاه عامل توسعه نیافتگی است. یکی دیگر از مولفه‌های توسعه نیافتگی موضوع علوم تجربی و توجه به علم است، به این معنا که برخی علم را فقط برای نتایج می‌خواهند، این نگاه توسعه نیافته است. زیرا در تفکر تجددخواهانه و پیشرفت محور، داشتن علم یعنی اضافه کردن علم برای عالم شدن است. زیرا کسی که عالم است فقط به دنبال نتایج نیست. آن چیزی که غرب را غرب کرد با محاسن و معایبش همین موضوع است. »
صافیان در ادامه گفت:« نکته بعدی ضرورت توسعه است. نکته‌هایی که گفته شد به این معنا است؛ نداشتن توسعه، بد اخلاقی، بی اخلاقی، تخریب فرهنگ، مشکلات فرهنگی و دینی را رقم می زند. انسان توسعه نیافته امروزه در جوامع با مشکلات بسیاری دست به گریبان است. به همین منظور توسعه امروز برای ما یک ضرورت است و دیگر انتخاب نیست.»
این استاد دانشگاه تصریح کرد:« از طرف دیگر شرایط برای بازگشت به جامعه سنتی گذشته هم وجود ندارد. در فضای سنتی با تفکر دینی گاهی این امکان متصور می شود که برگردیم به جوامع بسیط ۵۰۰ سال پیش. این موضوع یک توهم است زیرا بازگشتن به وضعیت و روابط گذشته منتفی است و باید به آینده نگاه کنیم.»
صافیان در پایان گفت: «با توجه به این موضوع که توسعه برای ما ضرورت است؛ پس باید به سمت آن با توجه به مواردی که ذکر شد گام برداشت. از آنجا که عالم تشییع، دین افکار است و تلاش برای رسیدن به نتیجه قابل اجر، و حتی نرسیدن به نتیجه مطلوب نیز خالی از اجر نهادن نیست، رفتن به سوی توسعه بر اساس مولفه‌های عقلانی قابل تقدیر خواهد بود.»
