چگونگی تولد تمدن ها از دیدگاه توین بی



چندی است که در فضای فرهنگی کشور بحث تأسیس تمدنی جدید که بر دو پایه اسلام و ایران قرار داشته باشد و در برابر تمدن غرب قرار گیرد، مطرح شده است. این مبحث جالب و در عین حال بسیار دشوار می نماید و قبل از هر چیز محتاج این است بدانیم تمدن های پیشین چگونه پا به عرصه گذاشتند و از چه راهی رفتند که ما نیز از همان راه رویم تا به مطلوب خود برسیم. به همین منظور، در ادامه به اجمال نظر یکی از تمدن شناسان جهان را در این خصوص بررسی می کنیم.

● برای تمام کسانی که به «تاریخ تمدن ها» علاقه دارند، بی شک نام آرنولد توین بی (Arnold Toynbee) نامی آشناست. او به سال ۱۸۸۹ م در لندن به دنیا آمد. و در سال ۱۹۷۵ م در سن ۸۶ سالگی چشم از جهان فرو بست. مهمترین اثر وی کتاب «بررسی تاریخ» (A Study of history) است که طی ده ها سال و در دوازده جلد به طبع رسید.



واحد مطالعه تاریخی که توین بی در اثر فوق و باقی آثارش برای خود برگزیده است «تمدن» است. «او با توجه به ترکیب ویژگی های مذهبی، جغرافیایی و تا حدودی مشخصه های سیاسی «تمدن» را به عنوان شایسته ترین واحد مطالعات تاریخی معرفی می کند.»(۱)



توین بی می کوشد تا تعداد تمدن های تاریخ بشری را احصا کند به همین منظور «ابتدا بیست و یک و اندکی بعد بیست و شش گونه از این تمدن های مرتبط و نامرتبط با یکدیگر را مورد مطالعه قرار می دهد: تمدن غرب، دو تمدن ارتدکسی در روسیه و خاور نزدیک، تمدن ایرانی، تمدن عربی، تمدن هندو، دو تمدن خاور دور، تمدن هلنی، تمدن سریانی، تمدن هندی، تمدن چینی، تمدن مینوی، تمدن سومری، تمدن هیتی، تمدن بابلی، تمدن آندی، تمدن مکزیکی، تمدن یوکاتک، تمدن مایایی، تمدن مصری به اضافه پنج تمدن دیگر، مثل تمدن های پلی نزی، اسکیمو، نمادیک، عثمانی و اسپارت که تحرک و پویایی خود را از دست دادند و از حرکت بازماندند.»(۲) او آنگاه به مسئله چگونگی تولد تمدن ها پرداخته و سپس از مراحل رشد و نیز انحطاط و فروپاشی آنها سخن به میان می آورد.



توین بی پس از آن که به کنکاش و جست وجوی علت تکوین تمدن ها بر می آید و می کوشد علت زایش تمدن ها را باز شناسد به این نتیجه می رسد که: « یک عامل ساده نمی تواند علت تکوین یا پیدایش تمدن باشد، بلکه عوامل متعددی در تکوین تمدن دخالت دارد؛ این عوامل، یک واحد مستقل نیستند بلکه مناسبات است. می توانیم این مناسبات را تأثیر متقابل دو نیروی مادی – مثل تأثیر بنزین و هوا در موتور ماشین بر یکدیگر – فرض کنیم یا آن را، مقابل، میان دو شخصیت بدانیم.»(۳)



در واقع از نظر توین بی یک نوع تضاد و کشاکش میان دو نیرو است که بستر ساز ایجاد تمدن می شود. به عبارت دیگر توین بی عواملی که پیدایش از آنها علت اصلی ایجاد تمدن فرض می شد – مثل عامل نژادی یا جغرافیایی و... – را دارای چنین شأنی نمی داند و معتقد است: «سیر تکوین و پیدایش تمدن ها به عامل نژادی یا محیط جغرافیایی بستگی ندارد بلکه به ترکیب ویژه ای از دو شرط زیر وابسته است:



۱) وجود اقلیتی خلاق در جامعه



۲) وجود محیطی نه چندان مساعد و مطلوب و نه چندان نامساعد و سخت.



جوامعی که واجد چنین شرایطی بوده اند، در قالب تمدن بزرگ جلوه گر شده اند.»(۴)



در واقع او بر این باور است که اقلیت خلاق یک جامعه –اعم از نخبگان علمی، فرهنگی، سیاسی و... – در برابر انواع چالش هایی که در برابر جامعه آن ها رخ می دهد.- حال چه چالش های نظامی، چه چالش های اقتصادی و سیاسی و چه باقی چالش ها – از خود واکنش نشان می دهند و می کوشند که در برابر آن چالش ها از هستی و چیستی جامعه خود، دفاع کنند. همین کنش ها و واکنش ها سبب ایجاد یک تمدن می شود.



البته باید توجه داشت که از نظر توین بی این چالش ها که در برابر تمدن رخ می دهد نه باید چندان سهمگین باشد که به راحتی طومار تمدن را در هم پیچد و نه باید چندان سست و سهل باشد که قوه خلاقیت تمدن ها را به کار نیندازد.



به هر روی، آن چه در زایش تمدن ها – از دید توین بی – اهمیت زیادی دارد وجود اقلیتی خلاق است؛ در واقع این اقلیت، در حکم موتور یک تمدن هستند که بسته به قدرت و شتاب آنها، تمدن ها به پیش می روند. وجود این اقلیت خلاق در نظر توین بی، تا حدی اهمیت دارد که وی به هنگام مطالعه علت فروپاشی تمدن ها نیز باز به سراغ همین عامل می آید و علت فروپاشی تمدن ها را در ضعف و فتور همین اقلیت خلاق در انجام واکنش مناسب در برابر تهدیداتی که تمدن را به خطر می اندازد، می داند.



به هر روی اگر چه او در مورد مفهوم اقلیت خلاق و نحوه به وجود آمدن و شیوه کار آن ها توضیحات مفصل و مبسوطی نمی دهد اما اهمیتی که وجود اقلیت خلاق در یک تمدن دارد امری انکار ناپذیر است و در شرایط کنونی نیز هر تمدنی که بخواهد شکل گیرد – و اگر عده ای بخواهند تمدن نوین اسلام و ایران را پی افکنند - چاره ای جز تربیت گروهی خلاق با افکاری ساختار شکن و گره گشا در همه حوزه ها، بویژه حوزه اقتصاد و علم، ندارند. بنابراین توجه به تربیت چنین گروه خلاقی که البته به گفتمان تمدن اسلامی – ایرانی کاملاً وفادار باشند، باید در رأس برنامه های طرفداران ایجاد تمدن ایران و اسلام قرار بگیرد؛ کاری که متأسفانه تاکنون به صورت عمیق و علمی بدان پرداخته نشده است.



تربیت نیروهای خلاق باید از دوره دبستان، و حتی پیش از آن، به صورتی زیرکانه و غیر شعاری مورد توجه قرار بگیرد وگرنه با انجام کارهای سطحی و شعاری آن هم برای نسلی که سنی از آنها گذشته، و فکر آنها به یک سری مفاهیم عادت کرده و خلاقیت خود را از دست داده، نمی توان انتظار ایجاد یک تمدن را داشت.











«پی نوشت ها»:

۱- سوروکین، الکساندر پینزیم (۱۳۷۷) «نظریه های جامعه شناسی و فلسفه های نوین تاریخ.» ترجمه اسد الله مبشری. رشت: انتشارات حق شناس؛ ص۱۴۱

۲- همان،ص۱۴۱

۳- توین بی، آرنولد (۱۳۷۶) «بررسی تاریخ تمدن» ترجمه محمد حسین آریا. تهران: انتشارات امیرکبیر؛ ص ۱۱۸

۴- سوروکین، نظریه های جامعه شناسی؛ ص ۱۴۲.





منبع: روزنامه ایران ( www.iran-newspaper.com )