شفیع آقا محمدیان از فیلمسازان حرفه‌ای کشورمان است که در دولت دهم و به هنگام مدیریت جواد شمقدری به عنوان رئیس سازمان سینمایی کشور یکی از مهم‌ترین بخش فیلمسازی کشور یعنی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی را به مدت ۴ سال مدیریت کرد. با توجه به اهمیت فیلم‌های مستند و بویژه «فیلم‌های مستند اجتماعی»، گفتگویی با او پیرامون «مستندهای اجتماعی» انجام گرفت تقدیم خوانندگان خواهد شد:

به عنوان مدیری که ۴ سال سکانداری مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی را برعهده داشتید فکر می‌کنید جایگاه فیلم‌های مستند اجتماعی در ایران کجاست؟

 البته تجربه من در عرصه مستند، فقط به مرکز گسترش برنمی گردد چرا که من پیش از این در مرکز مستند سازی سیما و در معاونت‌های دیگر در حوزه مستند فعال بودم و حتی خودم نیز چندین فیلم مستند کارگردانی کردم. اما واقعیت امر این است که مستند اجتماعی یکی از گونه‌های پُر طرفدار مستند است و به‌‌ همان میزان هم ویژگی‌های خاص خودش را می‌طلبد. یکی از ویژگی‌های سینمای مستند اجتماعی، نیازمندی آن به «تحقیقات گسترده» است. جدا از اینکه فیلمساز باید خودش «پژوهشگر» باشد. باید توانایی استفاده از ایده و نظر پژوهشگران دیگر را هم داشته باشد. این درحالی است که متاسفانه هنوز تحقیق و پژوهش در حوزه سینمای مستند برای خیلی از فیلمسازان ما جا نیفتاده است. از طرف دیگر، چون مستند اجتماعی، حقیقی‌ترین نوع مستند است که می‌توان با آن حرف‌هایی را بیان کرد ممکن است این حرف‌ها قدری تلخ باشد لذا خیلی‌ها توان درک آن را ندارند و به همین علت ممکن است این حرف‌ها به مذاق بسیاری خوش نیاید و در نتیجه مسئولین بالا، اجازه ساخت چنین مستندهایی را صادر نکنند. برای همین هم هست که همواره بین مستند ساز اجتماعی با مسئولین فرهنگی، کشمکش جدی و دائمی وجود دارد و شرایط فرهنگی کشور به گونه‌ای است که خیلی از مسئولین این گونه از مستند‌ها را بر نمی‌تابند. اما با همه این تفاسیر، جایگاه فیلم‌های مستند اجتماعی در کشور، جایگاه بدی نیست و قابل تقدیر است. ولی اگر نگاهی به فیلم‌های جدی این ژانر داشته باشیم. بی‌شک، فقط می‌توانیم به فیلم‌های انگشت شماری اشاره کنیم که در این ژانر حرفی برای گفتن دارند. بنابراین معتقدم که مسئولین و سینماگران باید نسبت به فیلم‌های مستند اجتماعی توجه ویژه تری داشته باشند.

با توجه به اینکه تاکید فیلم‌های مستند به معضلات و مشکلات اجتماعی است چقدر اعتقاد دارید که آستانه تحمل مسئولین باید در برخورد با این نوع فیلم‌ها، بالا باشد؟

 متاسفانه آستانه تحمل مسئولین ما بسیار پایین است و اگر مستندسازی به هر مشکل اجتماعی بپردازد چون بلاخره رد پای یکی از مدیران و مسئولین در آن موضوع دیده می‌شود خیلی زود نسبت به آن فیلم موضع می‌گیرند در حالی که اگر مدیران منصفانه قضاوت کنند همین سینمای مستند می‌تواند به کمک آنان بیاید. تا آن‌ها آستانه تحملشان افزایش یابد. البته این امر بستگی به نگاه کارگردان هم دارد. به عنوان مثال اگر فیلمی در باره آستانه تحمل مسئولین ساخته شود بی‌تردید این فیلم یکی از فیلم‌های تلخ خواهد بود. اما مستندساز اجتماعی وظیفه دارد تا به معضلات اجتماع بپردازد و اگر مسئولین، نگاه منصفانه‌ای به فیلم داشته باشند در واقع خواهند فهمید که این فیلم در جهت کمک به آنان ساخته شده تا بتوانند آن معضل را برطرف کنند. البته نوع گفتن هم مهم است. ما باید بدانیم که در یک فیلم می‌خواهیم روشنگری کنیم یا فردی یا چیزی را تخریب کنیم.

نقش بودجه چقدر در ساخت فیلم‌های مستند اجتماعی موثر است؟

 اساسا بودجه فرهنگی کشور ما جای بحث دارد. اگر ما می‌خواهیم در دنیا حرفی برای گفتن داشته باشیم لاجرم باید بودجه‌هایمان هم در اِشل بین المللی باشد. این درحالی است که بودجه کنونی ما چنین نیست. اگر ما بخواهیم شاهد رونق بخشی سینمای ایران چه در بخش داستانی و چه در بخش مستند باشیم باید توجه ویژه‌ای به بودجه داشته باشیم. لذا نقش بودجه در ساخت فیلم‌های مستند نقش بسیار تاثیرگذاری دارد که متاسفانه هم اینک خیلی جدی گرفته نشده است.

با توجه به اینکه فیلم‌های مستند اجتماعی، آسیب‌ها و معضلات جامعه را به شکل عریان نمایان می‌سازد شاید خیلی از فیلم‌های مستند اجتماعی به «سیاه نمایی» متهم شوند. نظر شما در این زمینه چیست؟

  همان طوری که شما گفتید فیلم‌های مستند اجتماعی با توجه به ذات خود که می‌توانند تلخ باشند شاید به دام سیاه نمایی گرفتار شوند اما اگر فیلمساز از پشتوانه تحقیقات خوبی برخوردار باشد و «نفسانیات شخصی» خودش را از موضوع فیلم دور کند بی‌شک می‌تواند از دام سیاه نمایی هم رهایی یابد. متاسفانه اکثر فیلم‌هایی که به دام سیاه نمایی می‌افتند به اسناد دم دستی استناد می‌کنند و در موضع گیری فیلم، نفسانیات و نیات شخصی خود را دخالت می‌دهند. این درحالی است که فیلمسازان متعهد هرگز به دام سیاه نمایی گرفتار نمی‌شوند. البته ما فیلمسازان زیادی نداریم که بخواهند با فیلم‌هایشان سیاه نمایی کنند و تعداد آنان خیلی کم است اما بسیاری از کشور‌ها و جشنواره‌های خارجی نیز خریدار همین نوع فیلم‌ها هستند تا برعلیه کشور ما موضع گیری کنند. باید همه فیلمسازان بویژه مستندسازان حوزه اجتماعی مراقبت کنند تا بین یک سوژه تلخ با یک موضوع سیاه نمایی، فاصله‌ای قائل باشند تا همه چیز را سیاه و تاریک نبینند.

 مجید معافی