روزمرّه گی الگو نمی خواهد!
«برنامه یک نواختی که موضوع آن، تجربه های مکرراً آزموده است و هیچ اتفاقی، مسیر آن را عوض نمی کند». این می تواند تعریف خوبی از روزمرّه گی باشد. روزمرّه گی، بیش تر به قابلیت همرنگ شدن، عمل به این برنامه و محو شدن فرد برای اجرای دقیق تر این برنامه یکنواخت گفته می شود. هر چه قدر، شما بیش تر با این برنامه منطبق و مطابق شوید، بیش تر روزمرّه خواهید بود؛ هر چند ظاهراً موفق تر باشید.
یک شاعر، در جهانی که برنامه آن یکنواخت تعریف می شود، چگونه می زید؟! شاعر ـ مگر نه آن که باید متفاوت باشد و متفاوت بیندیشد؟ آیا تضاد بین کار و هنر، مانند کارِ یک راننده و هنرِ یک شاعر، در نقطه مشترکی به اسم روزمرّه گی به هم می رسد و ناگزیر هر دو در برنامه از پیش مشخص، به تابعیت آن در می آیند؟! پس تکلیف الگوی «هنر برای جامعه» چه می شود؟ چه کسی در این دنیای روزمرّه، با آدم های مشابه اش، «قهرمان» و «الگو» خواهد بود؟ آیا اصلاً دنیای روزمرّه، «الگو» ندارد؟!
درست آن است که چنین ایده ای را بپذیریم و به این پرسش ها و پرسش های مشابه آن ها، جواب مثبت بدهیم. همان طور که هر کدام از ما در جامعه امروزمان، ایده ی «آدمِ بزرگ»، «غول» و «قهرمان» را کم تر دنبال می کنیم و اصلاً به قول "رومی" دیگر «به دنبال انسان بزرگ در اطراف شهر نمی گردیم»، باید بپذیریم که انسان بزرگ، بهین الگو و قهرمان، در زندگی اطراف ما وجود ندارد. زندگی روزمرّه، فرصت قهرمان و قهرمان سازی را از جامعه گرفته است، چرا که همه در یک برنامه یک نواختِ تعریف شده، عمل می کنیم و نه تنها عمل می کنیم، که حتی تلاش می کنیم این برنامه را به بهترین نحو، اجرا کنیم تا موفق تر! باشیم، «موفق تر باشیم»، یعنی اینکه اصلاً امکان قهرمان شدن را از خودمان سلب کنیم.
راستی تا بحال فکر کرده اید که شما می توانید یک قهرمان باشید؛ یک «بهین الگو» یا «الگوی برتر»؟! شاید این توقع برای شما خنده دار باشد که شاعری معروف مثل "هولدرلین" یا "حافظ" باشید! شما حتی به این موضوع فکر هم نمی کنید، چون برنامه ای برای الگو شدن شما چیده نشده است. برنامه ای که شما مثل یک دستورِ رژیم غذایی به آن عمل می کنید، عبارت است از این که «در جامعه آدم موفقی باشید». هدف نهایی این برنامه، که به سختی فراوان به آن خواهید رسید، هر چه باشد، اصلاً قهرمانی نیست. شما باید درس بخوانید، آن هم با الگویی که مدرسه ها و آموزش کشور به شما می دهد، ازدواج کنید، به ارتش بپیوندید و خدمت کنید، خانه بخرید، کار بازرگانی یا اداری انجام دهید، صبح ها سرکار بروید و تا عصر با کارتان سروکله بزنید، تلاش کنید تا چیزی بشوید و در محل کارتان منصب خوبی بدست آورید، بچه هایتان را بزرگ کنید، پدر یا مادر شوید، بعد پدربزرگ و مادر بزرگ و بعد هم بمیرید و درست مثل همه مردگان دیگر، در جعبه ای چوبی به زیر خاک بروید! همه چیز، جز زمان و نوع مرگ شما، در تمام طول زندگی تان برنامه ریزی شده است، حتی نوع دفن شما! دیدید که در این برنامه ریزی دقیق، هیچ چیزی برای قهرمانی برنامه ریزی نشده است. اتفاقاً اگر قهرمانی هم باشد، از سر اتفاق قهرمان شده است. مثلاً سربازی که در جنگ به طرز خاصی شجاعت کرده و کشته شده است، قهرمان پنداشته می شود، اما او اتفاقاً قهرمان شده است و برنامه ای برای آن که بدان شیوه خاص بجنگد، نداشته است. او هرگز الگویی نیست برای این که شما مثل او قهرمان و بهین الگو شوید.
حقیقت زندگی مدرن، چیزی جز همین نیست که به سادگی گفته شد. از من خواسته اند برای مجله ای که در ایران، که برای شاعران منتشر می شود یک سخنرانی با موضوع روزمرّه گی بنویسم. من همین نکته های ساده که می دانم برای همه مشترک است را توضیح می دهم.
ببینید فرقی بین شاعر و غیرشاعر نیست. اتفاقاً می خواهم بگویم وقتی چیزی در این خصوص می نویسید، نباید فرقی بین نوشته شما برای شاعران با دیگران باشد، چون که حتماً شاعران هم همان طور زندگی می کنند که آدم های دیگر. برنامه یکنواخت زندگی، برای شاعران جداگانه نوشته نشده است، برای همه یکسان است و خلاصه آن همانی است که گفتم.
اما آیا فقط همین است؟ آیا آرزوها، رویاها، آرمان ها و چیزهایی که یک انسان می تواند داشته باشد، بی رحمانه در این برنامه دیده نشده است؟ آیا فقط و فقط باید با این برنامه زندگی کرد؟ یعنی هیچ نقطه مثبتی در این برنامه نیست که ما را به عنوان شاعر، از بقیه متمایز کند. این که منتقدان می گویند هنرمند باید الگوی جامعه اش باشد، در جامعه روزمرّه چه معنایی پیدا می کند؟ وقتی منِ شاعر، مثل همه، بر اساس یک برنامه مدوّن فکر می کنم، چه طور می توانم الگو باشم؟ شعر من، چه گونه می تواند چیزی بیش تر از آنچه را در جامعه تجربه می کنم بگوید و باشد؟ آیا باید در شعرم به مردم دروغ بگویم؟! بگویم «دروغ بد است و من دروغ نمی گویم»، اما در واقع این طور نباشد و دروغ بگویم؟ چون باید کارم را درست کنم؟! یا بگویم نباید برای کسی کار سفارشی انجام داد، اما به خاطر پول یا هر چیز دیگری این کار را بکنم؟! آیا من یک قهرمان یا الگوی اخلاقی «تو خالی» باشم یا کسی که به دروغ قهرمان است؟! اصلاً اگر الگوی اخلاقی تو خالی باشد، آیا می تواند یک «الگو» باشد؟!
من دوباره سوال کردم و دوباره باید جواب بدهم که بله! تقریبا بیش تر الگوها و قهرمان های امروز همین طور هستند، نوعی عدم صداقت در آنها هست. الگوها به نوعی «کوتوله» اند و غول ها، دیگر «غول» نیستند؛ نه در اخلاق، نه در هنر، نه در سیاست و نه در اندیشه. همه تقریباً «بچه غول»اند!
زندگی روزمرّه و برنامه ای کاملاً حساب شده ای که از زیردست مدرنیته برای ما بیرون آمده و ما مجبور یا «مفتخر» به انجام آن هستیم، بیش تر از هر چیز، تلاش می کند «قهرمانی زاییده نشود» یا بوجود نیاید. مدرنیته، قهرمان و الگو نمی خواهد، مصرف کننده می خواهد! رهبر و فرمانده نمی خواهد، سرباز می خواهد و زندگی مردم را هم همین گونه تنظیم می کند.
می دانید چرا شاعری نمی تواند به اندازه"هولدرلین" یا "رومی" بزرگ باشد؟ چون آن ها در روزگار خودشان به سختی زندگی کردند و برنامه شان را خودشان نوشتند. مدرنیته برای آن ها برنامه زندگی تعریف نکرد. آن ها فرزند طبیعی یک مادر بودند که خودشان بزرگ شدند و تربیت پیدا کردند. آن ها مثل آدم های اطراف خودشان زندگی نکردند، آن طوری که خواستند زندگی کردند! حالا شاید کسی بگوید که ما هم می توانیم مثل اطراف خودمان زندگی نکنیم و آن طور که می خواهیم زندگی کنیم. من به عنوان یک دانشجوی ارشد، به آن ها می گویم که مطمئناً نمی توانید آن طور که می خواهید زندگی کنید! «آن طور که می خواهم»، یعنی آن طور که به زندگی الگویی و قهرمانی نزدیک باشد. شما ممکن است در شکل لباس پوشیدن خود تغییراتی بدهید که مشابه دیگران نباشد، پلیس هم تا حدی به شما آزادی خواهد داد و شما را دستگیر نخواهد کرد. اما آیا می توانید به عنوان یک شاعر، یک ماه، بدون اطلاع محل کار خود را برای رفتن به منطقه ای در کوهستان که فکر می کنید برای تحریک حس شاعرانه شما خوب است یا در آن منطقه آدمی است که می تواند به شما چیزی مهم بیاموزد، ترک کنید؟! حتماً شما اگر به چنین سفری بروید برای شما خوب خواهد بود و یک قدم برای زندگی برتر و تعالی هنر شماست. اما حتماً نمی توانید! چون وقتی برگردید، کار خود را از دست داده اید.
در ضمن باید حتماً قبل از رفتن، به نحوه رفتن، هزینه های سفر، جای اقامت، غذا و... فکر کنید که در دنیای امروز، به شما عملاً امکان مانور زیادی نمی دهد. موضوع همین قدر ساده است. "سعدی" شاعر فارسی زبانان، ظاهرا همه جا را رفته و مسافرت کرده است، اما آیا زندگی امروز به شما این امکان را می دهد که این همه سفر کنید و بعد تجربه خود از این سفرها را، در یک کتاب شعر بیاورید؟! قطعاً نه! پس این که بخواهید آن طور که دوست دارید زندگی کنید، پوشیدن لباس یا شرکت در کنسرت یک گروه موسیقی ممنوع نیست! چیزهای مهم تری است که شما را «الگو» می کند. این ها، زندگی قهرمانی نیست، زندگی اعتراضی است، اعتراض به یک سری چیزی که شما آنها را قبول ندارید و دیگران دارند، اما این اعتراض ها، از شما الگو نمی سازد. حتی اگر خیلی اعتراض کنید، مثل "هیپ هاپ "ها، فقط اعتراضتان را با صدای بلندتری گفته اید، ولی «قهرمان» نشده اید!
اگر این مجله برای شاعران باشد، حتما خوانندگان آن شعر می گویند. شما به عنوان یک شاعر، مدت های مدیدی باید شعرتان را با یک منتقد بزرگ یا کوچک، چک کنید، او خطا های شما را به شما بگوید و کار شما را درست کند؛ یعنی به شما بگوید که کجای کار شما ایراد دارد و این جا و آن جایش خوب است یا نیست؛ ولی او هر چه قدر منتقد خوبی باشد، به شما «الهام» نخواهد داد. «الهام»، دریافتِ شما خواهد بود از زندگی و پیرامون آن. این الهام چگونه حاصل می شود؟ «بینش متعالی» را شما باید از کجا بیاورید که در شعرتان آن را ذکر کنید و به مردم نشان دهید؟ وقتی رودخانه ای وحشی وجود ندارد که شما آن را ببینید و موج های آن را به موهای معشوقتان در وقت رقص تشبیه کنید، حتماً این ایده، به حس شما منتقل نمی شود! پس باید درباره شرکت معشوقه تان در یک میهمانی شبانه شعر بگویید، یا نوع پوشش و آرایش او! حتی اگر به دروغ در مورد رودخانه وحشی و امواج آن شعر بگویید و آن را آماده کنید و همه چیز را هم درست از آب در بیاورید، سردبیر ادبی مجله، از انتشار آن «به دلیل این که موضوع روز نیست» جلوگیری می کند، با این استدلال که خوانندگان، شعر امروزی می خواهند نه نگاه قدیمی! حتی اگر فرض کنیم سردبیر مذکور هم، به شما نظر مساعد نشان بدهد، شعر شما وقتی چاپ شود ، اکثر خوانندگان به آن توجهی نشان نمی دهند، چون قدیمی است و موضوع تشبیه آن امروزی نیست! می بینید چقدر سخت است که بخواهیم «الگو» باشیم یا الگو بسازیم!
این یک برنامه ریزی فشرده امنیتی است. شک نکنید مدرنیته ما طوری در انحصار در آورده و مستعمره خود کرده است، که نتوانیم قهرمان شویم! چون مدرنیته به الگو و قهرمان و فرمانده نیاز ندارد! شما نمی توانید و نباید حتی به فکر الگوشدن بیفتید، چون اجازه آن به شما داده نخواهد شد. شما باید مثل همه زندگی کنید، به همین سادگی! نهایتاً می توانید یک «خرده الگو» باشید در موضوعاتی که به شما اجازه داده می شود، مثلاً در موسیقی، بشوید "مایکل"، اما دیگر باید فکر این را که "باخ" یا "بتهون" شوید، از سر بیرون کنید. دیگر نمی توان آن الهامات را بدست آورد، چون دنیای اطراف شما به شما این اجازه را نخواهد داد؛ چون شما در واقع با آن کار، در صدد مخالفت با الگوها و برنامه های مدرنیته برخواهید آمد و طبیعی است که هر سیستمی، تا آنجا که می تواند اجازه مخالفت با خود را به افراد نمی دهد.
مسئله دیگر این است که شما درست وقتی بخواهید (دقت کنید فقط وقتی «بخواهید» نه حتی «عمل کنید»!) روزمرّه نباشید، باید «مخاطره» و «مبارزه» کنید! مبارزه کردن، یکی از شاخصه های اصلی قهرمان بودن است. یک قهرمان مهم، حتماً اهل مبارزه است. در اسطوره ها، همیشه قهرمان داستان، مبارزی جدّی است که با اهریمن یا بدی می جنگد، مبارزه می کند و پیروز می شود. اگر در اسطوره ای، مبارزه کننده، «پیروز نشود»، قهرمان نخواهد بود. "سیزیف" چرا قهرمان نیست، چون نمی تواند صخره را در بالای کوه نگه دارد و مغلوب جبر می شود. او یک مبارز است، فقط همین. یک قهرمان، کسی است که در جدال با قواعدِ حاکم در هر موضوعی، سرانجام بعد از مبارزه اش، بر آن ها چیرگی می یابد و پیروز می شود، یعنی آن ها را کنار می زند.
اما آیا شما می توانید قواعد زندگی روزمرّه را به هم بزنید، ایده آل های جدیدی را تعریف کنید و در برابر ایده آل های امروز، که همه چیز را برای شما تعریف و حتی تشویق کرده، بایستید؟! تا این جا ممکن است درست باشد و بتوانید، اگر چه این هم تقریباً ممکن نیست، اما در فرض این که بتوانید مبارزه کنید، آیا فکر می کنید بتوانید قواعد جدید را، به جای قواعدی که از پیش بوده است حاکم کنید؟! آیا می توانید نگرش حداکثری جامعه روزمرّه ای را که به الگوهایش عشق می ورزد تغییر دهید؟! الگوهایی که رسانه ها هر لحظه بر محبوبیت آن ها می افزایند و مردم را نسبت به آن ها «عاشق تر» می کنند؟!
آیا شما توان این را دارید که رسانه هایی این اندازه قدرتمند و حتی قدرتمندتر برای تبلیغ ایده های خود بکار برید؟! اصلاً آیا رسانه ای جز این رسانه ها هست؟! باز هم من به شما خواهم گفت که نیست!
در گذشته، با پیروزشدن یک قهرمان در مبارزه اش، او به اسطوره ای پرستیدنی تبدیل می شد و شرح مبارزه اش در هر موضوعی، سیاست، اخلاق یا هر چیز دیگر، به سرعت در بین مردم پخش می شد. رسانه مخالفی هم نبود که مبارزه منفی با او بکند و معترض تبلیغ او شود. بدین ترتیب او الگویش را به آرامی در جامعه، در ذهن مردم، در قصه ها و افسانه ها و... سرایت می داد، اما اکنون چنین نیست. شما هنوز نمی توانید بفهمید که درست کدام است و غلط کدام، چون رسانه ها، «درست» را «غلط» تبلیغ می کنند و «غلط» را «درست»!
به مبارزه طلبیدن ارزش های جامعه روزمرّه امروز، قطعاً از شما قهرمان و الگو نمی سازد. در بهترین وجه، از شما یک «مبارز» می سازد که فقط فرآیندی را طی می کند در یک مبارزه، که حتماً به شکست می انجامد؛ چون ارزش های آن تحمیلی هستند و شما باید این تحمیل را قبول کنید!
اکنون یک نکته مهم دیگر را هم باید گفت. در مورد روزمرّه گی تا بحال مطالب بسیار زیادی نوشته اند، اما کمتر به این نکته پرداخته شده است که روزمرّه گی، متضمن یک نوع «آسایش» است.
تا به حال از خودتان پرسیده اید که اگر جهان مدرن، این همه بد و برنامه ریزی شده برای تحمیل به ماست، پس چرا این اندازه مورد اقبال ماست؟! چرا ما با وجود این که هر کداممان کلیاتی از بدی های آن را می دانیم، با آن مبارزه نمی کنیم تا حداقل یک معترض یا یک خرده الگو باشیم یا یک قهرمان کوچک!
پاسخ این سوال، «آسایش» نسبی ما در جهان روزمرّه است. ما در جهان روزمرّه «آسوده» هستیم و این آسودگی در دغدغه های زندگی روزانه ما ریشه دوانده و مطلوب واقع شده است! ما حتی اگر از ترافیک خیابان ها خسته شویم و بگوییم که ما را روزمرّه کرده است، حتماً لذت استفاده از ماشین، آسایش حاصل از آن و شوق رانندگی در بزرگراه های "اشتوتگارت" یا "تهران"، ترجیح ما را به استفاده از ماشین برخواهد انگیخت. دیگر استفاده از کالسکه راحت و حتی زیبا نیست، چون زیبایی های ماشین محصول مدرنیته بیش تر است. همه چیز، در جهان روزمرّه، برای تدارک روزمرّه گی موفق تر آماده است، وسایل منزل، رایانه، اتومبیل، منازل مهندسی و... ما راحت زندگی می کنیم و آسایش داریم.
الگوی قهرمانی اصلی دار: یک قهرمان یا یک الگو، نباید به فکر آسایش خود باشد، او باید سختی بکشد تا دیگران آسوده شوند و آسوده باشند. سوال دیگر!؟: وقتی دیگران از آسودگی ای که دارند، راضی هستند، زندگی آن ها چه نیازی به قهرمان یا الگو دارد؟! قهرمان یا الگوی تازه، می خواهد چه چیزی به آن ها بدهد که نداشته باشند؟!
واقعه هولناک بمباران شهر "درسدن" را در جنگ دوم توسط متفقین به یاد بیاورید. ۱۳۴۰۰۰ کشته در دو روز!! نابودی تاریخی ترین شهر آلمان! این اثر مستقیم رفتار یک ضد قهرمان بود و مبارزه متقابل او با جهان و جهان با او!
نکته خیلی مهم دیگر، این است که الگوی قهرمانی در زندگی روزمرّه، از «الگوی فردی» به «الگوی جمعی» تغییر کرده است. دیگر «فرد ـ قهرمان» کم اهمیت، نشدنی و سخت است، اما گروه ها می توانند قواعد خود را به جهان بقبولانند، مثل اتحادیه های سیاسی، اتحادیه روزنامه نگاران، اتحادیه شاعران و... (البته آن هم در حدّ خودشان و قدرت اجرایی شان).
اتفاقاً این هم به نوعی از برنامه تدوین شده برای ما سرچشمه می گیرد: پذیرش چیزی که خواست یک ما جمع است نه یک فرد؛ یعنی جمعی آن را قبول دارند. نمایشگاه های نقاشی جمعی، در زندگی روزمرّه ما، حتماً اثری بیش تر از یک تابلو نقاشی خیلی مشهور در موضوع ضد جنگ دارد. نشست شاعران برای یک موضوع، حتماً اثر بهتری بر افکار عمومی درباره آن موضوع دارد.
جهان روزمرّه، ما را به این هدایت می کند که از برنامه اش دور نشویم، مثل همه زندگی کنیم و سودای قهرمان شدن و الگوشدن را نداشته باشیم! موضوع به همین سادگی است، به همین سادگی؛ روزمرّه گی، الگو نمی خواهد، پس برای الگو بودن، تلاش نکنیم...
هانس یانه
مترجم: سعید صادقی
منبع: سورۀ مهر ( www.iricap.com )
