هنرنیوز با دعوت از اعضای انجمن سفال به آسیب شناسی سفال ایران پرداخت . در این جلسه بهزاد اژدری رییس انجمن سفال، فرزاد فرجی معاون انجمن، فریده تطهیری مقدم مسئول کمیته نمایشگاه در انجمن سفال و رجحانه حسینی مسئول کمیته پژوهش انجمن حضور داشتند.
هنرنیوز: لطفا درباره تاریخچه سفال و اینکه این میراث گرانبها چه فراز و فرودهایی را طی کرد تا به وضعیت کنونی رسید، توضیح دهید؟
فریده تطهیری مقدم (مسئول کمیته نمایشگاه در انجمن سفال): مطالعات پیشینه سفالگری نشان می‌دهد منطقه‌ای که مدنیت و اسکان در آن به وجود آمده، نیاز به تولیداتی داشته که چه از نظر اندیشه و چه از نظر کاربرد شاید خاک بهترین وسیله برای پوشش دادن به آن بوده و طبیعتاً آنچه ساخته می‌شده چون بسیاری از اوقات باورها و نیازهای روحی آدم‌ها را نیز پوشش می‌داده بنابراین از فرم‌ها و نقش‌هایی بهره گرفته است .این روال به همراه نقوش روی بت‌ها یا تولیدات کاربردی، ادامه داشته است. طبیعتاً تمدن‌های بزرگی در منطقه ایران بزرگ به وجود آمد و سلسله‌های مختلف به تناوب از سفال بهره گرفتند، در یک مقاطعی فلز عنصر جدی‌تر بود، در مقاطعی سفال و در مقاطعی دیگر سنگ .
سفال کاربردهای مختلفی داشته از تابوت‌هایی که به صورت جنینی آدم‌ها در آن قرار می‌گرفتند تا تابوت‌هایی که فرد مرده در آن می‌خوابید و یا سفال های لعابدار یا بدون لعاب، این آثار را ما در موزه می‌بینیم . همچنین با سفال مهره‌ها و وسایلی درست می‌کردند این روال تا دوران اسلامی ادامه داشته است. در دوره‌های قبل از آن یک نقاط اوجی داشتیم مثل مجموعه آنچه که در شوش بوده که بخشی در موزه‌های بزرگ دنیا و بخشی هم در ایران هست و شامل آجرهای لعابدار است اما در دوران اسلامی به دلیل ممنوعیت استفاده از ظروف طلا و نقره که در دوره ساسانی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت ، آثار هنری و ظروف فاخر که با طلا و نقره ساخته می‌شد در دوره اسلامی، دیگر این کاربرد را نداشت بنابراین سفال را جایگزین کردند. حتی ما ظروف سفالینی داشتیم که حالت قالبگیری آنها بسیار شبیه یک ظرف فلزی است.از نظر نقش‌ها و رنگ‌هایی هم که روی زمینه خاک استفاده شده،ترکیب‌های فلز زده شده و نقش و رنگ‌های دیگری هم به کار گرفته شده است.
ما طبیعتاً در دوره اسلامی با این وسعت تمدن اسلامی که محدوده ایران را هم در برمی‌گرفت، تنوع سفالینه، تکنیک، رنگ و نقش داریم. این روال تا دوران قاجار ادامه داشته است. حتی ما ظروف سفالی با بدنه‌های سفید داشتیم. در دوره‌هایی هم البته به دلیل اینکه می‌خواستیم روی زمینه خاک از نقش استفاده کنیم، سعی کردیم از لایه‌هایی روی گِل نخودی یا گل قرمز استفاده کنیم و زمینه سفید باشد تا بتوانیم از نقش به راحتی، بهره بیشتری بگیریم .
در دوران قاجار هم این روال ادامه داشته و طبیعتاً، همانطور که با نگریستن به نقاشی‌های دوره اسلامی در می‌یابیم که مطابق زمان تغییراتیاز نظر نوع عناصر و لباس‌ها در آن به وجود آمده ،در سفال‌ها و ظروف هم این تغییرات را شاهدیم .
یک دوران افت معاصر هم داریم که شاید به دلیل از بین رفتن کاربری صنایع دستی در زندگی روزمره است که البته به دلیل پیشرفت صنعت و آمدن زندگی ماشینی است. اینکه بعد از تولیدات ماشینی و جایگزینی آنها به جای تولیدات دستی چه اتفاقی برای هنرهای سنتی و دستی افتاده این خودش جای چالش ویژه‌ای را دارد.
هنرنیوز: چرا سفالی که اینقدر در زندگی ما جایگاه داشته، با توجه به قدمتی آن به یک چنین فرجامی رسیده که نه تنها در زندگی روزمره کاربرد ندارد حتی مردم حاضر نیستند بابت سفال یا سرامیک هزینه پرداخت کنند و به عبارتی آنها را به عنوان اشیاء قیمتی یا هنری برای خانه خود خریداری کنند؟
بهزاد اژدری ( رییس انجمن سفال و سرامیک): این آسیب روزگار ما است. از وقتی پای محصولات چینی و غربی نه در این دوره بلکه از دوره صفویه به ایران باز شد، مصرف کننده یک قیاسی داشت از لحاظ قیمت و کیفیت بین تولیدات صنعتی از جنس سفال و سرامیک با آنچه به عنوان سفال و سرامیک سنتی تولید می‌شد. اینجا مسأله فرهنگ بازنده می‌شد، چون در قیاس تکنیک و کیفیت شی، مثلاً ممکن بود یک ظرف چینی با یک مقدار معین ضربه خوردن شکسته نشود اما یک ظرف دستساز مثلاً ساخت میبد با همان ضربه سریعا بشکند.طبیعی بود مصرف کننده کالای خارجی را خریداری می‌کرد و این کم‌کم به صورت یک فرهنگ در آمد، که کالای خارجی احتمالاً کالای با کیفیت‌تری است.
مصرف‌کننده عام پیگیر سرنوشت فرهنگی هنری نیست، در واقع نیازش به او می‌گوید از چه محصولی چه استفاده‌ای بکنند. در این وضعیت سفال و سرامیک به مثابه کالایی کاربردی و هنری طبیعتا بیشتر آسیب دیده است. از یک سو پول، درآمد و تجارت مردم و از سوی دیگر کیفیت جسمانی سفال مهم بود. طبیعی است که بعد از مدتی بهتر بودن کالای خارجی تبدیل به فرهنگ می‌شود و این فرهنگ، خودش را حفظ می‌کند.
هنرنیوز: اما از یک دوره‌ای به بعد مجدداً ارزش و ضرورت بازنگری به مسائل فرهنگی در صنایع و هنر خودی باب می‌شود و حتی سفال و سرامیک جنبه کالای لوکس را به خود می‌گیرد.
بله و خوشبختانه در این رویکرد توجه به سفال خارجی کمرنگ می‌شود. شما می‌توانید کالاهایی با رویکرد فرهنگی مثل سفال و سرامیک ایران را که بخشی توسط هنرمندان و بخشی توسط صنعتگران سنتی عرضه می‌شود، به عنوان کالای لوکس و ارزشمندتری ارائه دهید. طبیعتاً کالای لوکس قیمت کالای لوکس را دارد و سفال فرهنگی-هنری قیمت کالای فرهنگی-هنری خودش را دارد و باز با یک کالای مصرفی برابری نمی‌کند. بنابراین سفال خودش را از زندگی روزمره به عنوان کالای مصرفی بیرون می‌کشد. خصوصاً که واژه مصرف تغییر معنا هم داده است.
مصرف در صد سال پیش ممکن بود یک تنگ سفالی بوده که درونش آب یا دوغ می‌خوردند ولی امروز مصرف همان تنگ جنبه تزئینی دارد
هنرنیوز: این هم برمی‌گردد به بخشی از جامعه که قادر است بابت خرید کالای فرهنگی پول بیشتری را بپردازد؟ ظاهرا این جمعیت بخش زیادی از جامعه را در برنمی‌گیرد؟
بله، کاملا صحیح است. بخش عمده جامعه توانایی خرید این نوع کالاها را با قیمت‌هایی که برایش به وجود می‌آید ( با توجه به زحمت و کار انجام شده روی سفال و اعتبار هنری که مترصد است) ندارد و بازار آن کمرنگ‌تر می‌شود، خصوصاً در جوامعی که از لحاظ اقتصادی جوامع ضعیف و شکست‌خورده یا بهتر بگویم جوامع خرد به حساب می‌آیند و امروز در معرض شکنندگی هستند، ترجیح افراد برای خرید کالاهای فرهنگی کمتر می‌شود.
شاهد بودیم چند دوره که اوضاع جامعه از لحاظ اقتصادی شکوفا شده، مردم گالری‌ها را پر می‌کردند و فروش آثار هنری خوب بوده است دوره‌هایی مثل تحریم اقتصادی یا خطر جنگ و چیزهایی از این قبیل که جیب مردم را تهدید می‌کرد، طبیعتاً چون این کالاها نان مردم نبود و جز وسایل تزئینی محسوب می‌شد، واکنش آنها نسبت به خرید کاهش پیدا می‌کند و در عکس‌العمل هنرمند دستش خالی می‌ماند.
برای بهتر کار کردن و با انگیزه کار انجام دادن این چرخه بین حوزه مسائل فرهنگی، هنری، اقتصادی و مسائل روانشناسی جامعه دائم در چرخش است. زمانی که به یک جامعه احساس تردید یا بیماری دست می‌دهد مستقیما از لحاظ اقتصادی به هنرمند آثار هنری و کلاً حوزه فرهنگ و هنر لطمه می‌زند و باعث رکود می‌شود.
هنرنیوز: آیا دلایل دیگری هم در سیرنزولی کاربرد هنری سفال دخیلند؟
رجحانه حسینی: اگر بازگشتی به تاریخ بکنیم می‌بینیم از اولی که سفالگری شروع شد یکی از با اهمیت‌ترین کالاها چه از نظر مصرفی چه از نظر زیبایی سفال و سرامیک بود تا زمان هخامنشیان.در زمان هخامنشیان و ساسانیان که ظروف مسین و در اصل طلایی و نقره‌ای جایگزین شدند و ارزش ظروف طلایی بالاتر رفت، ارزش ظروف سفالی پایین آمد و هنر سفالگری در این دوره یک مقدار کمرنگ شد. بعد در شروع اسلام که آن اشرافی‌گری زیر سئوال رفت، مجدداً هنر سفالگری ما خیلی پیشرفت کرد. ما سفال‌هایی از دوره سلجوقی داریم که از نظر ارزش بالاترین ارزش‌ها را دارند.
در دوره جدید ورود مواد جدید از نظر کیفیتی مقداری قیمت‌ها را تغییر داده، این یک قسمت از قضیه است و قسمت دیگر باز می‌گردد به تجمل‌گرایی که در قرن اخیر برای بازار مصرفی حرف اول را می‌زند. این موضوع مسلماً حیطه‌ای مثل سفالگری را نیز زیر سئوال می‌برد.
مردم می‌گویند ماده اولیه سفال از خاک است و چون به نظر آنها خاک بی‌ارزش است، بُعد هنری آن هم برای مصرف کننده کمرنگ می‌شود.
فرزاد فرجی: در دوره معاصر صرفاً با دید دکوراتیو به سفال نگاه می‌کنند.اگر بخواهیم در بازار تجاری به سفال نگاه کنیم با توجه به بالا بودن قیمت مواد اولیه در جامعه‌ی ما، رقابت‌های شدید بین ایران و چین و عدم مدیریت یعنی حمایت‌هایی که در یک کشوری مثل چین از تولیدکنندگانش می‌شود و در کشوری مثل ایران چنین حمایتی نیست،در کنار بحث بسته‌بندی و ارائه کالا (که اصلاً چنین مبحثی هرگز مورد توجه قرارنگرفته) مجموعه عواملی هستند که موجب می‌شوند سفال از نظر کاربردی و هنری بین مردم جامعه ما رنگ و صدایی نداشته باشد.
هنرنیوز : به نظر می‌رسد بحث صرفا به جنبه هنری و کاربردی سفال سوق پیدا کرده در حالیکه سفال و سرامیک در معماری نیز جایگاه ویژه‌ای داشته، گویا این سیر نزولی در معماری نیز وجود دارد؟
بهزاد اژدری: موافقم، اگر دقت کنیم این افول شامل همه قسمت‌ها یعنی بخش معماری هم شده، دیگر آن را نمی‌توانیم به این ربط بدهیم که کالای چینی وارد کشور شده ، چون برای تزئین مساجدمان که دیگر ازچین کاشی وارد نمی‌کنیم.
اما آن فرهنگ بیماری که قبلا به آن اشاره کردم، بخشی به دلیل کارشناس نبودن در مسئولین و بخشی از آن به دلیل پذیرای اصالت نبودن در جامعه دیده می‌شود. موضوع فقط کالای مصرفی نیست. ما حتی در حوزه معماری هم که نگاه کنیم سفال و سرامیک نقش بسزایی داشته، چه پیش از اسلام چه بعد از اسلام یکی از عناصر اصلی تزئینات معماری ما سفال و سرامیک بوده است.آنچنان که امروزه جهانگردان به اصفهان می‌روند تا کاشی‌کاری مساجد و تلفیق رنگ آمیزی سرامیک در معماری را ببینند.
اوج درخشش در جایی بوده که حکومت از آن حمایت می‌کرده است . در واقع این هنرپدیده‌ای نبوده که توسط بخش خصوصی به آن شکوفایی برسد،چون هنربسیار گرانی است یعنی همین الان اگر فضای مصلا را به جای نقاشی روی سقف با سفال و سرامیک تزئین کنید طبیعتاً قیمتش از عهده هیچ بخش خصوصی برنمی‌آید.
مریم اطیابی
