چكيده
تلويزيون جمهوري اسلامي ايران به عنوان بزرگترين و مؤثرترين وسيله ارتباط جمعي، خود را از پايگاه ديني تعريف و رسالت تبليغي خويش را بر آن استوار نموده است.
اقتضائات رسانهاي و نوع رويكرد و عملكرد اين رسانه، همواره مجال بحث از قابليت و ظرفيت اين ابزار براي چنين رسالتي را فراهم نموده است. اين مقاله با رويكرد نظري، تحليلي و پيمايشي، در تلاش است تا با برجسته نمودن برخي مشكلات فراروي تلويزيون براي تبليغ دين و مقايسه فضاي رسانهاي آن با فضاي رسانههاي سنّتي، به افقي از قابليت تلويزيون براي تبليغ دين دست يابد.
به نظر ميرسد، فضاي تبليغي در رسانه ملي داراي اقتضائات خاص خود است و همچون فضاي تبليغ سنتي، داراي نقاط قوت و ضعف است. بايد به تناسب اقتضائات تبليغ دين از رسانه ملي در اين زمينه بهره گرفت و در بهرهگيري از آن بايد به مؤلفههاي پيام دين توجه ويژه نمود.
********************************************************************
مقدّمه
امروزه در بسياري از جوامع توسعهيافته و در حال توسعه، تا جايي كه «تلويزيون همچون يك همدم» مجازي وارد زندگي انسانها شده و جاي بسياري از نهادها و مؤسسات را گرفته است؛ نهادهاي مذهبي بخشي از كاركردهاي خود را به اين رسانه سپردهاند و به اين ترتيب، نسبتي نو از تعامل مذهب و تلويزيون به وجود آمده است.
اين پديده مورد بررسي بسياري از محققان قرار گرفته است. نيومن (1999) در كتاب مذهب در برابر تلويزيون بر آن است كه يكي از جنبههاي مذهبي كه تلويزيون نميتواند آن را بازنمايي كند ارزشهاي قدسي مذهب است. 2
مالكوم ماگريج (1977) معتقد است كه تلويزيون پيش از هر چيز به ساختارهاي اجتماعي و اقتصادي وابسته است، در حالي كه مذهب و ايمان مذهبي فراتر از ساختارهاي اجتماعي است و ماهيتي ماورايي دارد. 3
برخي رهبران كليساي كاتوليك از جمله پاپ ژان پل دوم مفهومي به نام «كليساي الكترونيك» را وارد ادبيات پژوهشي اين حوزه كرده و بر لزوم تلاش براي جلوگيري از پديده تحريف و مشاركت مردم در فعاليتهاي مذهبي و پرهيز از انفعال تأكيد ميكنند.
پيتر هورسفيلد (1984) معتقد است كه تلويزيون با برجستهسازي برخي از موضوعات و مسائل مذهبي در سطح جامعه بر ادراك و برداشت مراكز مذهبي مثل كليسا تأثير ميگذارد.
به اعتقاد جيزس مارتين باربرو، نكته مهم اين است كه برخي از مذاهب قدرت و توانايي آن را دارند كه راديو و تلويزيون را همانند واسطه جديد در خدمت تجربه ديني قرار دهند. 4
راجرز معتقد است در جوامعي كه بر اثر حملات رسانههاي پستمدرن به زانو درآمدهاند، تلويزيون ديني تنها حكم مسكّني را دارد كه گهگاه براي فرد دردمند آرامش فراهم ميآورد. مصلحان، انديشمندان و دلسوزان جامعه بايد به فكر علاج قطعي و نجات بشريت از انحطاط باشند. اما تا آن موقع، استفاده از اين مسكّنها نه تنها اشتباه نيست، بلكه كار درستي هم هست؛ بايد مدام بر كيفيت چنين مسكّنهايي افزود تا زمان علاج قطعي فرا رسد. 5
ليد اسكافيلد كلارك معتقد است كه تلويزيون ديني، معنا و مضمون فرهنگي خود را از جايگاه دين در حوزه غيرمذهبي رسانهها اخذ ميكند و بنابراين، گسترش وسوسهانگيز نقش اين پديده، خود را هم در دينزدايي آشكار ساخته و هم در تحولات به وقوع پيوسته در زمينه پخش برنامههاي تلويزيوني. 6
نويسنده مقاله «تلويزيون ابزار مصرف» نيز با استفاده از جمله ژان بودريار در باب تلويزيون كه ميگويد: «تلويزيون تو را نگاه ميكند نه تو تلويزيون را»، به مقوله مصرف دين در تلويزيون ديني پرداخته و معتقد است: بين دينپروري و دينداري تفاوت است. آنگاه كه تلويزيون به طور مستقيم به ارائه برنامه مذهبي ميپردازد در حقيقت، به يكسانسازي انسانها نگريسته و براي همگان نسخه عمومي مصرفي يكساني ارائه كرده است، در حالي كه ارائه برنامههاي غيرمستقيم فرصت و مجال تأمّل و بازسازي را به مخاطب ميدهد و اين موجب دينداري ميشود. وي معتقد است: بايد از مصرفي كردن دين اجتناب كرد. 7
پستمن معتقد است كه تلويزيون داراي ماهيت «اين جهاني» است و تبديل آن به «آنجهاني» مذهبي ممكن نيست. 8
بابي سي. الكساندر بر آن است كه ماهيت آيين تلويزيون ديني، ظرفيت و توانايي گسترده كردن افق ديد بينندگان را به آنها ميدهد. در راستاي گذار و انتقال آييني به زمينه و بستري جايگزين، برنامههاي تلويزيون، براي بينندگان، مجال و امكان ايجاد انعطاف در اعتقادات و سبك زندگي سنتيشان را فراهم ميآورد و به آنها امكان تجربه گرايشهاي مذهبي وسيع را همزمان با تجربه سبك زندگي و نگرش غيرديني ميدهد. 9
هوور متأثر از ويكتور ترنر معتقد است كه تلويزيون ديني، به عنوان آيين بينندگان را قادر ميسازد تا گذار از اعتقادات و تقيدات، معيار و آشنا شدن با اعتقادات و تعهدات جايگزين و رقيب را تجربه كنند. 10
ترنر استدلال ميكند كه نقش اصلي آيين، ايجاد جامعه هوادار زندگي اشتراكي است... مناسك موجب تكوين و تشكيل جماعتهاي انساني ميشود. نقش اساسي آيين قرار دادن ساختار اجتماعي در خدمت جماعت است. 11
البته تلاش و مساعي بينندگان برنامههاي ديني براي ايجاد جماعتي در ميان خودشان با استفاده از تلويزيون دچارگسستوانقطاعميشود؛زيراتلويزيون از تعامل مستقيم ميان آنها جلوگيري ميكند. 12
كيان جي، توماسلي و آرنوله شپرسون معتقدند: انساني كه از لحاظ اجتماعي دچار تفرد 13 شده، بهعنوان شركتكننده در كليساي الكترونيكي، از لحاظ ارگانيكي به كانون معنوي مقتدري متصل ميشود كه در برابر از خودبيگانگي ناشي از زندگي روزمره (و نه الزاما زندگي مادي) ايستادگي ميكند. اين پيوند مجدد، در وهله اول در سطوح محلي صورت ميپذيرد. 14
اين نوشتار بر آن است تا با رويكرد جامعهشناختي، به توصيف مشكلات فراروي تلويزيون جمهوري اسلامي ايران براي تبليغ دين در مقايسه با رسانههاي سنتي بپردازد.
مشكل تشخيص برنامه ديني از غيرديني
تلويزيون ما از يكسو، بايد پاسخگوي مخاطبان داخلي باشد كه زمينه ديدن تلويزيونهاي ماهوارهاي مخرّب فرهنگ ديني ـ ايراني براي آنها فراهم است و با انتظارات خاص خود از جمله سرگرمي و لذت بردن به تماشاي برنامههاي تلويزيوني مينشينند و از سوي ديگر، رسالت جهاني ديني اقتضاي آن را دارد كه به برنامههاي جدّيتر پرداخته و خود را از فضاي جذابيتهاي غريزي غيرديني رها سازد. به هر صورت، جمع كردن سرگرمي با هشياري، برنامههاي اقناعي با برنامههاي ارشادي، باب دل مخاطب سخن گفتن با رسالت ارشاد و اندرز چندان آسان نيست و حداقل آن است كه ظرافتهاي هنري، تخصصي و فهم ديني بالايي را ميطلبد. وجود اين مشكل در برنامههاي تلويزيون، موجب شده است همواره گزينش و رويكردها با افراط و تفريط همراه باشد. نبايد از اين نكته غفلت كرد كه هر ابزار ذاتا داراي اقتضائاتي است. فضاي تماشاي تلويزيوني با فضايحاضراندريكحسينيهمتفاوتاستونميتوان فضاي تلويزيوني را به فضاي حسينيه تبديل كرد.
برخي با طرح پرسش «فناوري، مسخّر انسان يا انسان مسخّر فناوري»، اين باور را مطرح كردهاند كه اگر ما كاملاً به تلويزيون مسلط شويم و بتوانيم همه مسائل آن را تسخير كنيم و قدرت انساني غلبه كند، اصلاً بحث سكولاريسم آنجا مطرح نخواهد شد، همانگونه كه در استفاده از قبلهنما توسط پرتغاليها بحث ديني مطرح نبود. ولي واقعيت آن است كه ورود به عرصه استفاده از تلويزيون يعني ورود به شبكه گستردهاي از فرهنگها و هويتها، كه با ورود به صحنه حسينيه و مسجد متفاوت است. آيا در عرصه تبليغي اين رسانه، قدرت همسو كردن مخاطبان در دست توليدكنندگان است؟ آيا در دستگاه گيرنده تنها خواستههاي ديدني و شنيدني ما ارائه ميگردد تا با پالايش اين ابزار، آن را به صورت خالص در خدمت دين قرار دهيم؟ آيا ما ميتوانيم با اين وضعيت، مخاطبان خود را حفظ نماييم تا در وقت مقتضي نظير نيازهاي مشاركتي سيال اجتماعي روي همنوايي آنها حساب باز كنيم؟ اين سؤالات از يكسو و تعهد نظام اسلامي به تبليغ دين از سوي ديگر، سياستگذاري را دچار مشكل ميكند. علاوه بر آن، واقعا وقتي در مورد برنامههاي تلويزيون قضاوت ميشود ملاك قضاوت چيست؟ كدام برنامه سكولاريستي و كدام ديني تلقّي ميشود؟ آيا سرگرمي و ايجاد ابتهاج و سرور، غيرديني يا ضدديني است؟ تشويق به كار و تلاش چطور؟ تبليغ سرمايهگذاري چگونه است؟ كدام بخش برنامههاي اقتصادي جنبه سكولاريستي دارد و كدام بخش جنبه ديني؟ آيا با توجه به جامعيت دين اسلام كه همه عرصههاي حيات زيستي، معنوي، مادي، فردي، اجتماعي، قومي، ملّي و فراملي را دربر ميگيرد، ارائه برنامهاي از بعد علمي، ديني تلقّي ميشود يا غيرديني؟
اگر پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله مردم را به مهاجرت ـ هرچند به چين ـ تشويق ميكنند و براي رسيدن به اطلاعات جديد و توسعه زندگي، فرو رفتن در اعماق درياها را مورد تشويق قرار ميدهند، اين قطعا با نگاه ديني و الهي است. طبيعي است ميتوان نتيجه گرفت كه آنچه با اصول و اهداف رسالت انبيا در تعارض باشد ـ نظير اينكه مردم را به جاي توليد، به مصرف همراه با اسراف فراخواند، به جاي تقويت بينش و انديشه، به بيخيالي و بيرگي گرايش دهد و به جاي هشياري، توليد غفلت نمايد، و به جاي ديدن ديگران، ديدن خود را تبليغ نمايد ـ سكولاريستي است. اگر تلويزيون در ما، ايجاد از خودبيگانگي نمايد، ضدديني و غيرديني است. با اين رويكرد، تا حدي تكليف تلويزيون ديني از غيرديني يا ضد ديني مشخص ميگردد، ولي مسئله اين است كه مشكل خاتمه نمييابد. اگر تماشاي برنامهاي علمي، موجب خودكمبيني، مهاجرت به خارج و يا ملاطفت و همراهي در دل ما نسبت به دشمنان دين گرديد، غيرديني و ضدديني است. به علاوه، در برخي موارد، عدم كنترل درجه برخي عواطف و احساسات مشكلساز است. قوم دوستي و ميهن دوستي خوب است و مورد تأييد دين (حب الوطن من الايمان)؛ اما موضوع اين است كه اگر انگيزه الهي در اين خصوص فراموش شود و در طول حب خدا محسوب نگردد، با نگاه ديني شرك خفي است و غيرديني. با اين وصف، تبليغ ملّيگرايي ديني است يا غيرديني؟ اگر با رويكرد كاركردگرايي دين را تفسير نماييم، مسئله سهل و آسان است؛ اين تبليغ آثار مثبت به همراه دارد، كشور اسلامي است، دفاع از ميهن تكليف شرعي است، و آباداني آن نشانه ايمان است و دنيا مزرعه آخرت. اما ميدانيم كه دين را صرفا با نگاه كاركردگرايي نميتوان تفسير كرد. رويكردهاي ذاتگرايي و غيركاركردگرايي نيز وجود دارد. با نگاه عرفاني، نگاه استقلالي به اين موضوعات مذموم است. آن وقت، بسياري از اينگونه مسائل كه ديني تلقّي ميگردد، غيرديني ميشود.
مشكل ديگر در تلويزيون ديني آن است كه حتي بسياري از برنامههاي علنا مذهبي كه با همين انگيزه نيز ايجاد شدهاند، ميتواند با ملاحظه مخاطب غيرديني باشد. براي مثال، برنامههاي عرفاني كه مفاهيم راز و رمزدار عاشقانه در آن به كار ميرود ميتواند تأثير غيرديني براي مخاطب داشته باشد. عارف از عشق زميني به عشق آسماني ميرسد و اين متوقف بر طي منازل عارفانه است. هر كس را در اين حريم راه نميدهند. در منظر انديشمندان اسلامي، برخي از كتابهاي ديني عميق، براي برخي افراد مبتدي و غيرمستعد كتب ضاله به شمار ميروند و اجازه استفاده از آنها داده نميشود. حال تلويزيون با پا گذاشتن در حريم عارفانه، هم از مضامين ديني استفاده برده و هم موضوعي ديني را به تصوير كشيده است. اين، واقعا بايد ديني تلقّي شود؟ حال آنكه آثار مخرّب اين برنامهها براي بسياري، هم از نظر اغراض توجه به آنها و هم آثار آن، مخفي نيست. دين، هم ممكن است از دريچهاي غيرشريعتي القا گردد و هم فرد را بيشتر متوجه عشقهاي زميني كند.
آيا اين برنامهها به لحاظ مخاطبْ ديني است يا غيرديني؟ آيا بايد وارد اين عرصه شد يا خير؟ ميتوان با نگاه به مخاطب گفت: براي برخي ديني است و براي برخي غيرديني. در اين زمينه، ميتوان از مجموعههايي تلويزيوني همچون مجموعه تلويزيوني امام علي عليهالسلام نام برد كه كاملاً با اغراض ديني است و داراي آثار مثبت فراوان از نظر آشنايي با تاريخ و مقام امام علي عليهالسلام. اما وقتي آن را از منظر عواقب جانبي، اجتماعي ملاحظه ميكنيم ممكن است در مواردي قضاوت مشكل شود. حال با اين جوانب، پخش اينگونه برنامهها با اين ويژگيها ديني است يا ضد ديني؟ آيا ميتوان در اينگونه موارد دست به درجهبندي زد و با اين رويكرد كه موضوعات اجتماعي عمدتا داراي كاركردهاي مثبت و منفياند و تلقّي نسبت به هر يك بر اساس سنگيني يكي از دو كفه صورت ميپذيرد، به توجيه ديني بودن برنامه مبادرت ورزيد؟ در اين صورت، بحث اين است كه مرجع تشخيص چه كسي بايد باشد؟ آيا ما در كشورمان و سازمان صدا و سيما به اندازه كافي اهل درايت و تشخيص داريم كه هم به جوانب ديني واقف باشند و هم جوانب اجتماعي، ملّي، فراملي و... را برانداز نمايند؟
نتيجهاي كه ميتوان گرفت اين است كه تشخيص ديني بودن موضوع، امري مشكل است. از اينرو، تشخيص سكولاريستي بودن موضوع مشكل است.
موضوع ديگري كه در اين زمينه قابل تأمّل ميباشد توجه به ارزشهاي ديني و ارزشهاي اجتماعي است. ممكن است بسياري از مصاديق به لحاظ تحقق به رغم يكسان بودن در يكي از اين دو ارزش طبقهبندي گردند. بسياري از امور مطلوب در فرهنگ جامعه ممكن است وجود داشته باشد و عادتا يا عامدا اجرا گردد، ولي چون با انگيزه ديني انجام نميگيرد داراي ارزش ديني تلقّي نگردد. به عبارت ديگر، انگيزه و قصد انجام فعل تعيينكننده نوع ارزش است. با اين وصف، تلويزيون مانند هر رسانهاي ديگر ممكن است در تشويق معروف بكوشد و جامعه را به سمت آن دعوت نمايد، اما چون تحقق آنها از سوي عاملان و كُنشگران به قصد تدين صورت نميگيرد، ديني تلقّي نميشود. به نظر ميرسد كه اينگونه عرفيسازي 15 عمدهترينعرفيسازي است كه در جامعه اسلامي قابل تحقق است؛ چون جامعيت دين اسلام، بسياري از امور يا همه امور نيك را در خود هضم ميكند، به نحوي كه خواب و لذت جنسي هم ميتواند عبادت باشد، همينطور جهاد و تحمل مشكلات. آنچه جنبه علمي دارد، ميتواند ديني باشد؛ چون دين اسلام با علم و تعقل همراه است. اما اين يك مطلب است و تحقق فرهنگ ديني و دينداري مطلبي ديگر. بسياري از رفتارهاي پسنديده در جوامع مختلف وجود دارد و به رغم تأييد آنها رفتار ديني تلقّي نميشوند؛ چون با اغراض ديني صورت نميگيرند. از اينرو، به نظر ميرسد تلويزيون ـ هرچند تلويزيون ديني ـ ميتواند با نگاه به عمل و به بيان ديگر، نگاه كاركردي صرف، جامعه را به سمت سكولاريزاسيون و عرفيسازي سوق دهد. پس تكليف اساسي تلويزيون ديني، توجه به ديندار كردن مخاطبان است؛ يعني توجه به اعتقادات، اهداف و آرمانها، و تلويزيون با ويژگيهايي كه از آن ياد كرديم استعداد چنداني براي آموزش، تعليم و تربيت و بينشسازي ندارد. تلويزيون، از اين حيث كه تفاوتهاي ارزشهاي ديني و غيرديني را برميدارد، باعث تلاقي رفتار ديني و غيرديني و آميختگي و التقاط آنها ميگردد و از اين نظر كار را بر مبلّغان ديني مشكلتر ميسازد. تلويزيون ابزاري است كه آثار آن غالبا در لايههاي حسي، احساسي و عاطفي باقي ميماند و كمتر به لايه بينش ميرسد. حركت از احساس و عاطفه به سوي بينش، كه در تبليغات سنتي از آن استفاده ميشود، متوقف بر پيشزمينهها و ممارستهاي فراوان است كه تشتت فضاي تبليغي تلويزيون در سطح هويتسازي فردي استعداد كمتري براي چنين زمينهاي دارد.
مشكلات تبليغ ديني تلويزيون در مقايسه با فضاي سنتي
در جامعه ما، دين بزرگترين سرمايه اجتماعي محسوب ميشود؛ كشوري با اقوام گوناگون كه با «دين» به عنوان مهمترين عنصر به يكپارچگي رسيده است. اكثري بودن مذهب شيعه نيز از سرمايههاي ممتاز جامعه ايراني است. پويايي و روحيه پيشرفت، مبارزه با ظلم و نابرابري، شهادتطلبي، وجود الگوهاي عظيم منحصر به فرد در اين مذهب و نيز وجود نمادهاي روشن و متمايز، سرمايه بزرگي را فراهم نموده است. اين سرمايه عظيم در طول تاريخ در فضاي تبليغي ـ سنتي به حيات خود ادامه داده و بالنده شده است. در چند دهه اخير ورود رسانههاي جمعي و به ويژه تلويزيون با رويكرد ديني، فضاي تبليغي را وارد عرصه جديدي كرده كه بدون شناخت آن ممكن است در بهرهگيري بهينه از اين ابزار كاستي صورت گيرد و از آسيبهاي آن اجتناب نشود. بر اين اساس، به مقايسه اين دو فضا ميپردازيم.
فضاي تبليغ سنتي با حضور مستقيم مؤمنان و مشاركت آنها، همواره ميتواند تا حدي وضعيت نيروي انساني را از نظر همراهي محك بزند و به عبارت ديگر، در اين فضا تشكيل گروه اجتماعي ميسر است، ولي در فضاي رسانهاي برآورد درستي از وضعيت حضور و مشاركت همراهان نميتوان داشت.
فضاي رسانهاي از سوي ديگر، زمينهساز همدلي در سطح گسترده است و اين گرچه ممكن است موجب كاهش قوممداريها و تعصبات گردد ـ كه در جاي خود سرمايه اجتماعي محسوب ميشوند ـ ولي به خودي خود سرمايه اجتماعي ـ فرهنگي در سطح كلان را به ارمغان ميآورد. اين فضا ميتواند رقابتها را كاهش دهد و اقتدار ملّي را به دنبال داشته باشد؛ همزباني ايجاد نمايد و زمينهساز جهاننگري گردد؛ چيزي كه در تبليغ سنتي و فضاي حاكم بر آن ممكن نبود. فضاي تبليغي رسانهاي از سوي ديگر، با مصلحتنگري و رويكرد جذب مخاطب ميتواند موجب سطحينگري در دينداري گردد.
شرطي شدن در فضاي رسانهاي نيز از پيامدهاي منفي و كاهنده سرمايههاي اجتماعي است. عادت مردم به رسانه صدا و سيما موجب ميگردد تا از حركتهاي خودجوش كاسته شود.
در فضاي تبليغ سنتي، امور داراي مرز مشخص حرام و حلال است و زمينه براي رعايت آداب و دستورات اسلامي فراهم ميباشد. از اين نظر، فضاي رسانهاي فضايي التقاطي است.
فضاي رسانهاي نگاه به ديگران است، حال آنكه فضاي تبليغ سنتي فضاي نگاه به خود است. در فضاي رسانهاي زمينه براي تنوع و تغيير فراهم است، در حالي كه در فضاي تبليغ سنتي بحث اين است كه ما چگونه هستيم، چگونه فكر ميكنيم، چگونه رفتار مينماييم و تمايز و امتياز ما با ديگران چيست.
فضاي تبليغ سنتي، فضايي است مجزا از فضاي منزل، كار و استراحت، تفريح و سرگرمي و درس و بحث. كسي كه در اين فضا قرار ميگيرد با آرامش ميتواند از فضا استفاده نمايد؛ كسي را از استفاده برنامهاي ديگر منع نكرده و رنجش ديگران را ايجاد ننموده است. اما فضاي تبليغ رسانهاي فضايي است كه چه بسا باعث بر هم زدن آرامش ديگران و محروم كردن ديگران از توجه به برنامههاي مورد علاقهشان ميگردد.
فضاي تبليغ رسانهاي از منظر ديگري نيز داراي پيامد منفي است: عاديسازي برنامهها. بدين معنا كه در فضاي تبليغ سنتي شركت در محافل ديني براي كودكان و به ويژه نوجوانان پديدهاي نو و خاطرهاي شيرين و فراموش نشدني است. خاطره رفتن به مسجد و شركت در مراسم و مناسك مذهبي در اماكن مذهبي داراي لذتي ماندگار است و كمتر كسي آن را فراموش ميكند؛ ولي كودكي كه از بچگي، در كنار برنامههاي ديگر، شاهد برگزاري محافل و مجالس مساجد از دريچه تلويزيون بوده و احيانا با محروميت او از توجه به برنامه مورد علاقهاش همراه بوده است، شركت در مجلس بر پا شده در مسجد و حضور مستقيم در آن، براي او داراي طراوت چنداني نخواهد بود و چه بسا با مشاهده برنامههاي با كيفيتتر، با مجريان متخصص و هنرمندتر، برنامههاي عادي محلي چندان به دل او نچسبد و اين مسئله، مشكل را مضاعف مينمايد.
فضاي تبليغي رسانهاي مبتني و متأثر از نوع سياستگذاري و برنامهريزي است و همواره مواجه با افراط و تفريط و آزمون و خطا ميباشد، در حالي كه فضاي تبليغ سنتي به ثبات رسيده و تكليف امور از قبل مشخص است.
فضاي تبليغي رسانهاي و تلويزيوني، فضايي است كه با فضاي سياسي گره خورده است. مشروعيت نظام سياسي، موجب جلب توجه به فضاي تبليغي تلويزيون ميگردد و كاهش اعتماد سياسي توجه به تلويزيون را كاهش ميدهد. از سوي ديگر، تلويزيون موجب اعتباربخشي و مشروعيتزايي براي نظام سياسي است. و در اين رابطه، مصلحتانديشي ضرورتي اجتنابناپذير است. براي برخورداري نظام از مشروعيت، انطباق با ارزشهاي اجتماعي لازم است و انطباق با ارزشهاي اجتماعي همواره همسو با ارزشهاي اسلامي نيست و ممكن است ارزشهاي اسلامي را تحتالشعاع قرار دهد. به عبارت ديگر، در اين اثنا اگر ارزشهاي اجتماعي مورد توجه محوري قرار گيرد، ارزشهاي ديني در حاشيه قرار ميگيرد و اين، با دينداري تنافي دارد و اگر ارزشهاي ديني، به ويژه مذهب رسمي، به طور خاص، مورد توجه قرار گيرد، عدم انطباق با ارزشهاي اجتماعي در برخي از موارد به وجود ميآيد.
«در فضاي تبليغ سنتي، حضور در زمان و مكان مقدس، آدمي را از دنياي روزمره و غيرمقدس فراتر ميبرد؛ موضوعي كه الياده آن را لازمه يك مراسم مذهبي ميداند. آنچه او در كتاب مقدس و نامقدس و كتابهاي تاريخ اديان (1372)، چشماندازهاي اسطوره (1362) و اسطوره بازگشت جاودانه (1378) بر آن تأكيد دارد اين است كه در جهت كمالبخشي به مراسم نميتوان به كشف نيتها و دلايل آن بيتوجهي نمود؛ چراكه در همه اديان زمان و مكان مقدس قابل اهميتاند. در ذهن و ضمير فرد ديندار، حضور در زمان و مكان مقدس او را از دنياي روزمره و غيرمقدس فراتر ميبرد.» 16 فضاي جديد مراسم مذهبي رسانهاي، لزوما همراه و همپاي مقولات زمان و مكان نيست. فضاي تبليغ رسانهاي تلويزيوني براي ارائه مراسم مذهبي اگرچه مكان و زمان را به طور مجازي در خود ميپروراند، اما مقيد به اين دو مقوله نميتواند باشد؛ در عوض، فضاي مشحون و سرشار از ابژهها، رنگها، تصاوير، تقدسها، نگاهها، ژستها را تقويت مينمايد تا تأثير همانندي را بر آگاهي و احساس عاطفي و ديني بر جاي گذارد.
تعليق اجتماعي حاصل از فضاي رسانهاي مطرح شده در طرح سه مرحلهاي ويكتور وترنر (1982) نيز از ويژگيهاي اين فضا ميتواند به شمار آيد. به اعتقاد وترنر در برنامه رسانهاي سه دوره قابل تجهيز است: 1. انفصال شركتكنندگان از زمان و مكان در يك مراسم آييني؛ 2. مرحله تعليق اجتماعي؛ 3. مرحله تركيب و همسازي شركتكنندگان با شرايط جديد. بر اين اساس، در اين فضا فرايندي براي حضور در شرايط جديد فراهم ميآيد. مرحله انفصال و مرحله تعليق اگر با تنوع و ناهمگني موجود در تلويزيون همراه گردد به هويت پايدار و مستحكم و داراي خانمان و پشتوانه در مرحله سوم نخواهد رسيد. به نظر ميرسد بخشي از بحرانهاي هويتي، مدگراييها، و رويكرد احساسي و هيجاني و مقطعي، ناشي از قرار گرفتن در اين فضا باشد و حال آنكه فضاي تبليغ سنتي بر فضاي تأمّل، حضور مستمر، تكرار مكررات قبلي و تقويت وضعيت فعلي استوار است. حال اين ثبات، يا برخاسته از مباني نظري و اعتقادي است و يا برخاسته از عادات و اعتيادهاي رفتاري. به قول فوثرا، فضاي تبليغ رسانهاي خلق يك متن جديد در فضاي جديد است.
فضاي تبليغ سنتي به درونگرايي گرايش دارد و فرد را هرچه بيشتر به سوي محور، تميز مرز مذهبي نسبت به ديگر مذاهب، شاخصگرايي، و نمادگرايي ويژه ميخواند، ولي فضاي تبليغ تلويزيوني با توجه به ماهيت آن، از جمله تعهد نسبت به ملت، و توجه به برداشت طرفداران ديگر مذاهب و ملل، به گريز از مركز تمايل دارد؛ توجه به وجوه اشتراك از شاخصههاي اين فضاست.
در چنين فضايي رديابي مخاطبان ممكن نيست. از اينرو، مك كوايل معتقد است: با وجود تمامي پيشرفتهايي كه در فنون پژوهشي حاصل شده است، ما هرگز نميتوانيم به شناختي بيش از برآوردهاي نسبي و تخميني دست يابيم. دشوار است بدانيم رسانهها در كجا و تحت كدام شرط با افراد و ذهنيتهاي متفاوت رابطه برقرار كردهاند. سپستراپ 17 نيز از اشكال توزيع فراملي رسانهايبحث ميكند و در مورد كانالهاي تلويزيون جهاني، از جمله MTV, BBCو CNN ميگويد: مخاطبان چنين رسانههايي را نميتوان به آساني رديابي كرد. 18
در اين فضا، نظريه «چشمداشت ارزش» 19 مطرح ميگردد. ايجاد رضايت و خشنودي در اين فضا حايز اهميت است. افراد رسانهاي را گزينش ميكنند كه خشنودي بيشتري را در پي داشته باشد. يافتههاي نظريه «برجستهسازي» نيز بر توجه به خواست مخاطبان تأكيد دارد.
طبيعت آدمي به غفلتطلبي تمايل دارد و فضاي رسانهاي مستعد تقويت چنين طبيعتي است. و ميل به بازي كه در نظريه «بازيها» در حوزه جامعهشناسي و روانشناسي مطرح است، به خوبي فرصت شكوفايي مييابد. كودك بودن، غفلتطلبي و گريز از واقعيت، خاصيت فضاي تلويزيوني است. اين مطالب معناي بيشتري مييابد آنگاه كه مشاهده ميشود تقريبا به همان ميزان كه فيلمهاي ايراني تماشا ميشود فيلمهاي خارجي ديده ميشود. طبق نظرسنجي سال 1383 اداره كل سنجش مركز تحقيقات صدا و سيما، سريالهاي ايراني شبكه يك سيما 51 درصد و سريالهاي خارجي آن 48 درصد بيننده داشته است. 79 درصد بينندگان حداقل يكي از سريالهاي ايراني و 78 درصد آنها حداقل يكي از سريالهاي خارجي شبكه يك را در حد خيلي زياد و زياد پسنديدهاند. در شبكه سه، 66 درصد سريال داخلي و 43 درصد سريال خارجي را تماشا كرده و 87 درصد سريال داخلي و 83 درصد سريال خارجي را در حد خيلي زياد پسنديدهاند. 20
در فضاي تبليغ سنتي، پيشداوري و قضاوتهاي قالبي زمينه جولان بيشتري دارند. اين فضا آميخته با عادات و رسوم است و محدوديت فضايي موجب تنگنظري و كمتحملي گردد. در مقابل، در فضاي تبليغ رسانهاي تنوع و مواجهه با پديدههاي نو، زمينه شكسته شدن پيشداوريها و قضاوتهاي قالبي را فراهم ميكند. اين موضوع از سويي، شكوفايي عقلانيت و آزادي در انتخاب را به دنبال دارد؛ ولي از سوي ديگر، در صورتي كه بر پايه مبناي درستي هدايت نگردد زمينه «بيريشگي» و كنده شدن از جا و مستقر نشدن در جاي مطمئن را فراهم ميآورد و حاصل آن زمينهسازي براي ورود به دنياي پست مدرنيستي است.
تبليغ سنتي در فضايي با جمعيت نسبتا اندك و قابل كنترل و شناسايي و حفظ روابط چهره به چهره صورت ميپذيرد، روابط دوسويه بوده و امكان اخذ بازخورد و نتيجه در آن ممكن است. از اين حيث، امكان ارشاد و تربيت موردي (فردي / گروهي) و نيز نظارت بر رفتارها وجود دارد. امر به معروف و نهي از منكر در اين فضا به راحتي قابل اعمال است. در مقابل، در فضاي رسانهاي، تبليغ در مقياس بزرگ و جمعيت انبوه، ناشناخته، غيرمجتمع در مكان و زمان خاص و ناهمگون صورت ميپذيرد.
فضاي زيباييشناختي تلويزيون با فضاي زيباييشناختي تبليغ سنتي متفاوت است. تلويزيون براي جذب مخاطب و تحريك احساسات از عناصر زيباييشناختي احساسي و عاطفي استفاده ميكند. جاذبههاي جنسي، نور و رنگ، محرك اعصاب و احساسات و صدا و چهره زيبا از نظر ظاهري و...، از عناصر شناخته شده زيباييشناختي تلويزيون است. در اين فضا، اگر فيلم امام علي عليهالسلام هم ارائه گردد بايد داراي درام و موضوعي عاشقانه از جنس زميني باشد تا فيلم از خشكي و نازيبا بودن خارج گردد؛ از اينرو، در اين سريال، قتاده داراي نقش برجستهاي است. اين وضعيت در فيلمهاي با سوژههاي عرفاني حادتر نيز ميگردد. در مقابل، آنجا كه زيباييهاي ظاهري و جنسيتي بايد به نمايش گذاشته شود، از قبيل نحوه تعامل زن و شوهر در منزل، تلويزيون ديني براي نمايش آنها داراي محدوديت است. از اينرو، نميتواند ترسيم درستي از رابطه زن و شوهر به مخاطب ارائه نمايد. فضاي تبليغي سنتي به دليل آنكه بر كلام و رفتار استوار است، ميتواند ترسيمكننده روابط زن و مرد در حريم خانه و تفاوت آن با بيرون از خانه باشد.
تبليغ سنتي با توجه به حضور جمعي، مستلزم آستانه تحريك بالا و آستانه اختلاف پايين است. اين در حالي است كه در تبليغ رسانهاي با توجه به عدم حضور فيزيكي در جمع، آستانه تحريك پايين و آستانه اختلاف بالاست، به نحوي كه ميتوان مدعي بود در فضاي تبليغ رسانهاي رفتارها منفعل و شرطي شده است. به اين مطلب پديده «حساسيتزدايي» را كه حاصل فضاي التقاطي است نيز بايد بيفزاييم. از عواقب فضاي التقاطي، به هم خوردن توازن بين عناصر مختلف رواني، اجتماعي و فرهنگي است. در فضاي سنتي، محتوا، سبك، ابزار، پيام، و... با يكديگر سنخيت داشتند. براي مثال، در مراسم عاشورا، محتواي ديني، با موسيقي متناسب و ابزار قداستيافته و شناختهشده همراه بود. به علاوه اينكه هر يك از اين موارد با روحيات جامعه مسانخت داشت. هر قوم به تناسب شرايط و عناصر زيباييشناختي خود، موسيقي، آداب معاشرت و... خاص خود را داشت و اينها نشانه هويت آن ملت يا قوم بود.
و سرانجام اينكه فضاي تبليغ تلويزيوني داراي اقتضائات خاص خود از نظر نشانهگذاري و رمز و راز است. بر اين اساس، نمادهاي تلويزيون با نمادهاي تبليغي سنتي متفاوت است. از اينرو، از منظر نشانهشناسي با تفاوت در «گروه مرجع» مواجهيم.
در سطح جهاني، تلويزيون به لحاظ فراگير بودن وسيله و طول مدت زماني كه آدمي با اين ابزار در ارتباط است و گستره اطلاعاتي كه در اختيار آدمي قرار ميدهد، زمينهساز آگاهيهاي فرامحلي و فراملي است. احساسات و عواطف مشترك «معرفت عملي» را كه دانيل بل از آن به «همدلي» ياد ميكند، توليد مينمايد. در اين وضعيت ممكن است بر عمق و ژرفاي آگاهي افزوده نگردد ولي بر سطح آگاهي افزوده ميگردد. آدمي از محل كنده ميشود، فاصلههاي زماني و مكاني 21 برداشته ميشود ودر يك فشردگي زماني و مكاني آگاهي بيشتري از جهان و بشريت پديد ميآيد. اين پديده، همانگونه كه در انديشه بسياري از محققان تبلور يافته، مولد همزمان دو پديده ناهمسوي «جهانگروي» و «محليگروي» است.
بنابراين، همصدا با گيدنز ميتوان گفت: هرچند تحول روابط اجتماعي جهاني، ممكن است برخي از جنبههاي احساس ملتگرايانه را كه با دولتهاي ملي (يا برخي دولتها) ارتباط دارند كاهش دهد؛ ولي از سوي ديگر، ممكن است احساسات مليتگرايانه تشديدتر گردد. از اينرو، فشارهايي براي خودمختاري محلي و هويت فرهنگي منطقهاي نيز پديدار ميشود. 22 ولي با اين نظر گيدنز همراه نيستيم كه «جهاني شدن تجدّد به معناي جهاني شدن دنيوي شده و از بين رفتن نفوذ دين ميباشد»؛ 23 زيرا همانگونه كه نشان خواهيم داد، ميتوان با تكيه بر برخي امور در اين احساس مشترك، همدلي متناسب با تلقّي ديني را فراهم نمود و اكنون رسانههاي جمعي جهاني چنين زمينهاي را به وجود آوردهاند، به گونهاي كه به قول واترز، ساكنان سياه زمين به صورت آگاهانه، جهان را به صورت يك كل در نظر ميگيرند. 24 و جهاني شدن فرهنگي رخ ميدهد و ظهور فضاي سايبرنتيك بر سرعت اين فرايند ميافزايد.
مؤلفههاي تبليغ اسلامي در هر فضاي تبليغي
ـ تنزيل پيام: پيام ديني در سيري نزولي به مردم ميرسد.
ـ فضاي جهاني سلسله مراتبي: پيام وحي براي همه بشريت ارسال شده: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ.»(سبأ: 28) در عين حال، بايد قابليت و ظرفيت مخاطب مورد توجه قرار گيرد. در فضاي تبليغ ديني، گرچه امر به معروف و نهي از منكر و وظيفه تبليغ و ارشاد، وظيفهاي همگاني شمرده شده، ولي نكات زير نيز مورد توجه است:
1. به ميزان توان بايد پيام را رساند.
2. كسي را نميتوان مجبور به پذيرش كرد.
3. در فضاي جدال احسن بايد به بحث و مناظره پرداخت. در اين فضا، ممكن است برداشتهاي مختلف حاصل گردد كه هر كس بين خود و خدايش حجت دارد و تكليف او همان است كه بدان رسيده است. از اينرو، بحث «تخطئه» يا «مخطئه» بودن و «تعذير» در فقه شيعه مطرح ميگردد.
4. قابليتها متفاوت است.
5. در شرايط اجتماعي ـ فرهنگي تكاليف افراد متفاوت است؛ تكليف برخي افراد صلح است و برخي ديگر جنگ، برخي بايد درس بخوانند و برخي هم به جبهه بروند و... .
6. در چنين فضايي زندگي همراه با مسالمت و مدارا جريان مييابد.
7. برخي امور كه به كلّيت جامعه مربوط است و در اصطلاح، «حق اللّه» خوانده ميشود، براي حفظ حرمت جامعه اسلامي و مسلمانان رعايت آنها بر همه لازم ميگردد و كسي كه خلاف آن عمل كند مستحق كيفر است. بنابراين، در اين فضا آزادي مشروط و مقيد است. كسي حق آلوده كردن فضاي ديني را ندارد. ولي با رعايت جدال احسن راه مناظره و گفت و شنود و پذيرش قلبي فراهم است.
ـ فضاي حقّ ـ تكليف: در فضاي تبليغ ديني آدمي نسبت به خالق و مخلوق داراي تكليف است و اين تكليف در بُعد مخلوق از تكليف نسبت به سرنوشت خود آغاز ميگردد و سپس نسبت به خانواده، عشيره و قبيله و تا تمام بشريت ادامه مييابد. نيز همه خلقت از طبيعت و ماوراء طبيعت، گذشتگان و آيندگان را دربر ميگيرد. از سوي ديگر، فرد داراي حقوق است و اين حقوق متوجه همه بشريت است.
ـ فضاي ناب تبليغي: در فضاي تبليغي ديني هدفْ رسيدن به كمال و تقواي الهي است و هر راه ديگري بجز اين، كفر است و آميخته كردن فضا نيز شرك و نفاق و التقاط است. در اين فضا، هم محتوا و هم وسيله پيامرساني بايد پاك و مشروع باشد و با رعايت ضوابط شرعي «شريعت» سلوك صورت پذيرد.
تبليغ، تكليفي همگاني: در اين فضا همه به تناسب فهم خود نسبت به دين، داراي تكليف تبليغ و اشاعه ديناند و رسالت تبليغي بر عهده عدهاي خاص گذاشته نشده، منتها تكليف آنها كه نسبت به دين آگاهترند بيشتر است. امر به معروف و نهي از منكر در اين قالب تكليفي همگاني است، و شرط آن آگاهي نسبت به معروف و منكر است.
ـ تبليغ مبتني بر ارشاد: اساس تبليغ بر ارشاد استوار است. بر همين اساس، بين اسلام و ايمان تفاوت است. ارشاد پذيرش قلبي و وجداني را دربر دارد. اكراه در اين فضا مذموم است، همانگونه كه ادغام حق و باطل، دروغگويي و شايعهپراكني، تدليس و بيان اقناعي جايي ندارد. واژه «رشد» كه «رشيد» در مقابل «سفيه» از انشقاقات آن است، در فرهنگ تبليغي ديني واژه شناختهشدهاي است.
ـ تقوا، منتهاي هدف فضاي تبليغي: هدف غايي اين فضا متقي شدن انسانهاست. متقي فردي است مؤمن، متشرع و متخلق؛ جهان را با هدف دانسته و دنيا را ابزار ساخت آخرت يا مزرعه آخرت ميداند و تلاشگري است براي احياي دين خدا؛ مطيع فرمان او و داراي انضباط رفتاري و احساسات و عواطف مبتني بر فطرت به فعليت رسيده. چنين انساني ممكن است هر يك از آحاد جامعه بشري باشد.
ـ آميخته با اصول اخلاقي و معنوي: در اين فضا، توهين و تحقير و افترا و تحريف راهي ندارد؛ حتي نميتوان به بتهاي بتپرستان توهين كرد. گفتار استدلالي و جدال منطقي پايه تبليغي است. در اين فضا، آنچه موجب تحريك غرايز و اميالي گردد كه راهي بجز راه تقوا را بپيمايد، جرم و گناه است.
ـ تبليغ اميد آفرين: در اين فضا، يأس و نااميدي در سر حدّ كفر است و آدمي موظف به اداي وظيفه در حدّ توان و اميدوار به رحمت واسعه الهي است. آينده از آنِ مؤمنان است و كار و تلاش و نيت خالصانه داراي اجر و پاداش دنيوي و اخروي. اساس جهان بر رحمانيت و رحيميت خدا استوار است.
ـ كيفيت و اصول مدار: در اين فضا، مبنا تقوا و رسيدن به كمال انساني است. براي جلب توجه ديگران و افزايش كمّي جمعيت طرفدار، نميتوان از اصول چشمپوشي كرد. البته از راههاي شرعي براي جلب رضايت و توجه و علاقه آنها ميتوان استفاده نمود. از اينرو، «مؤلفة قلوبهم» كه به دست آوردن دل كفار است، از موارد مصرف زكات به شمار ميرود.
ـ پذيرش محدوديت: در اين فضا، بايد به ظرفيت انسانها براي دريافت پيام توجه كرد. ممكن است ارسال پيامي درست و صحيح براي عدهاي ممنوع گردد؛ چراكه قابليت شعوري دريافت آن پيام را ندارد. از اينرو، در اين فضا نميتوان هر سخني را مطرح كرد، هر مطلبي را منتشر نمود و هر موضوعي را به نمايش گذاشت.
ـ چندوجهي بودن: انسان داراي ظرفيت و قابليتهاي مختلف است، همانگونه كه دينداري داراي سطوح و لايههاي متفاوت است. فضاي تبليغي ديني فضايي است كه از همه اين قابليتها (بينشي، احساسي، عاطفي، غرايز و فطرت) بهره ميگيرد و از عرصههاي مختلف اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و... براي تبليغ ديني استفاده ميكند. به عبارت ديگر، دين براي همه عرصههاي هستي انسان داراي پيام است؛ پيامهاي اعتقادي، پيامهاي تكليفي و پيامهاي اخلاقي.
ـ رعايت حريم و حيا: در اين فضا، براي رعايت حرمت كلام و اجتناب از آميخته شدن فضا به اموري كه با كمال انساني منافات دارد، از استعارات و رمز و نشانهها استفاده ميشود و همواره پيامها با يادآوري هدف اصلي تبليغ «تقوا» همراه است.
ـ توجه به عامل و ساخت: در فضاي تبليغ ديني، هم به عامل با اراده و كنشگر فعال توجه ميشود و خطاب و پيام ناظر به اوست و هم به وجود ساختهاي اجتماعي و تأثير آنها بر فرد اذعان شده است. توجه به ساخت خانواده ـ قوم از اين قبيل است. از اينرو، برخلاف رويه رايج در جوامع اسلامي، به ويژه در مباحث اخلاقي كه غالبا افراد مورد خطاب و عتاب قرار ميگيرند، در فضاي تبليغ ديني، اصلاح ساختها نيز مورد توجه قرار گرفته است؛ چنانكه سرنوشت واحدي براي همه اعضاي يك قوم گوشزد شده است، در عين حال كه ساختها با كُنش عاملان بازتوليد ميگردند. «إِنَّ اللّهَ لاَ يغَيرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّي يغَيرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ.»(رعد: 11) و آنگاه كه افراد توان دخالت در ساخت را نداشته و ايمان خود را در خطر ميبينند دستور داده شده كه خود را از آن ساخت (جامعه) برهانند. «أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِيهَا.»(نساء: 97) و آنگاه كه مسئله امر به معروف و نهي از منكر را بيان ميكند، عدم اداي اين تكليف را داراي آثار و پيامدهاي شومي ميداند كه دامنگير تمام جامعه ميگردد، و عدم تأثير كُنش عاملاني را كه به تكليف خود پايبند بودهاند موجب ميشود؛ بدين معنا كه ساخت چنين جامعهاي داراي آثار ويژه خود ميباشد.
بر اساس چنين نگرشي، هيچيك از افراد جامعه نميتوانند نسبت به سرنوشت «كلّيت جامعه» بيتفاوت باشند و رفتار تكتك آنها سرنوشت و كلّيت جامعه (ساخت جامعه) را رقم ميزند. پس فضاي تبليغي از گفتار به كردار و اعمال و نيات تسري مييابد و تأثير آن، هم نسل موجود و هم نسلهاي آينده را متأثر ميسازد؛ چنانكه ساخت موجود، در اثر تلاش و آثار تكليفي و وضعي رفتار پيشينيان تحقق يافته است.
ـ تقدس پيام و ابزار (وسيله حامل پيام): در فضاي تبليغ ديني، هم محتواي پيام داراي قداست است و به خداي متعال منتهي ميگردد و هم لازم است از ابزار مشروع ـ كه در پيام تعريف شده است ـ براي رسيدن به مقصود بهرهگيري شود. از ابزار نامشروع نميتوان براي رسيدن به هدف مشروع بهره برد. از اينرو، شريعت حامل ضوابطي است كه بيانكننده ابزار و وسيله راه، نشاندهنده راه و بيانكننده هدف از سلوك است. در اين فضا سبك و روش، همانقدر مهم است كه محتوا. مناسكگرايي و مراسمگرايي خود جزو دينداري است.
ـ هويتهاي طولي و عرضي همسو (وحدت در كثرت): انسان داراي هويتهاي مختلف طولي و عرضي است. برخي هويتها در طول هماند؛ مانند هويت خانوادگي، محلي، قبيلگي، وطن و...، برخي هم در عرض يكديگرند؛ مانند اينكه هويت قبيلگي براي فردي كه در قبيله كافر زندگي ميكند با هويت ديني او در عرض هم قرار داشته و منازع يكديگرند.
در فضاي تبليغ ديني، همه هويتها بايد به هويت توحيدي ختم گردند. اگر مليت در عرض هويت ديني تلقّي گردد و مستقل عرض اندام كند، شرك تلقّي ميگردد.
در اين فضا، بها دادن به هويتهاي خانوادگي، ملّي و... خود جزو دينداري تلقّي ميگردد و در اين راستا ارزيابي ميشود. از اينرو، دفاع از وطن جزو دينداري است. انجام ندادن آن، عدم اداي تكليف محسوب ميشود، همانگونه كه حمايت از خانواده و قبيله و امت و جامعه انساني چنين است.
در اين فضا، بايد مراقب بود قداست مستقلي به هويتهاي ديگر داده نشود؛ در غير اين صورت، بدعت در دين تلقّي ميشود.
ـ پذيرش تفاوتها و اختلافات: تفاوت و اختلاف امري طبيعي است و ملاك برتري تلقّي نميشود. ملاك برتري فقط به تقواست: «... وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ.»(حجرات: 13)
ـ هويت، فرهنگ جهاني: از مؤلفههاي پيشگفته استنباط ميشود كه در فضاي تبليغ ديني، هويت فردي ديني قابليت آن را دارد كه به فرهنگ جهاني منتهي گردد؛ بدين معنا كه در فضاي تبليغي ديني ارزشهاي فردي و اجتماعي، همه حول محور توحيد معنا مييابند. ارزشهاي قومي، ملّي، منطقهاي و جهاني با رنگپذيري از دين ميتوانند ارزشهاي ديني تلقّي گردند، همانگونه كه كامجويي و لذايذ جنسي و جسمي ميتواند داراي ارزش ديني به شمار آيد. در اين زمينه، واژگان و مفاهيم سياسي، اجتماعي و فرهنگي متفاوت از آن چيزي خواهد بود كه امروزه متداول است. نابرابريها در ترازوي عدالت پذيرفته ميشود، همانگونه كه زندگي مسالمتآميز رنگ معنوي به خود ميگيرد. از اينرو، ميتوان از فرهنگ واحد جهاني سخن گفت، به نحوي كه وجدان جمعي و فرهنگ عمومي در يك فضاي همگون شكل گيرد و تفاوتها و اختلافات نيز قابل هضم و فهم گردد و دين براي فراروي و رفعتجويي از فرديت (خوديت)، از ماديت، و از متوقف ماندن در اينجا، و از بخش مادون به فصل اعلاي جنس انسان (نطق، عقل) بر جهان سايه افكند. در اين رويكرد، انسان به دنبال گمشده است، از آنچه دارد ناخرسند است، به دنبال كشف در حركت و دگرگوني است؛ بر هجرت و ترك سنن نامطلوب، تأكيد دارد و اين زمينهساز نوسازي جهاني است. انسان با اين هويت فقط به گذشته نمينگرد، به آينده مينگرد و ريشه در گذشته دارد. احساس نياز به موفقيت در او زايدالوصف است؛ چه اينكه بايد براي سراي جاودان كار كند و اينجا مزرعهاي است براي زندگي جاودان. و سرانجام اينكه بايد در خدمت بشريت باشد؛ چراكه عقل او در خدمت خلقت است نه طبيعت.
پيمايش ديدگاه طلاب نسبت به تبليغ ديني تلويزيون
براي شناخت ديدگاه طلاب حوزه علميه نسبت به قابليت و ظرفيت تلويزيون براي تبليغ دين، از بيش از 300 نفر از طلاب مرد و زن حوزه علميه قم در ارديبهشت و خرداد ماه سال 1386 پيمايشي صورت پذيرفت كه برخي از نتايج آن به شرح ذيل ارائه ميگردد:
ويژگيهاي نمونه
جنسيت پرسششوندگان: 88.1 درصد مرد و 11.6 درصد زن.
وضعيت تحصيلات: 15.8 درصد داراي تحصيلات سطح يك (فوقديپلم)، 32.8 درصد داراي تحصيلات سطح 2 (ليسانس)، 42.5درصد داراي تحصيلات سطح 3 (فوق ليسانس) و 3.6 درصد داراي تحصيلات سطح 4 حوزه علميه (معادل دكترا).
سابقه تبليغات: 27.3 درصد (85 نفر) از پرسششوندگان داراي سابقه تبليغ كم (1 تا 5 سال) و 23.5 درصد (73 نفر) داراي سابقه تبليغ متوسط (6 تا 10 سال) و 30.2درصد (94 نفر) داراي سابقه تبليغ زياد (11 سال و بالاتر).
سن: سن پاسخدهندگان بين 18سال تا 60 سال بوده است.
نتايج پيمايش
از ميان پرسششوندگان 46.6درصد برنامههاي علمي، 22.8 درصد برنامههاي تفريحي، سرگرمي، فيلم و سريال و 14.1 درصد برنامههاي تربيتي را تماشا كرده و 3.7درصد هيچكدام از برنامهها را تماشا نميكنند.
6.8درصد در حد زياد و 55.6 درصد در حد متوسط و 37.6 درصد در حد «كم» يا «اصلاً» بيننده تلويزيونهاي خارجياند و 21.2 درصد در حد زياد و 48.5 درصد در حد متوسط معتقدند كه تلويزيون باعث كاهش گرايش مذهبي جوانان ميگردد و 30 درصد در حد «كم» يا «اصلاً» اعتقاد به اين موضوع دارند.
در پاسخ به اينكه «برنامههاي تلويزيون موجب افزايش دينباوري است»، 48.2درصد موافق، 27.3درصد بينظر و 23.2درصد جواب منفي دادهاند. بر اين اساس، حدود نيمي از روحانيان بر اين اعتقادند كه تلويزيون موجب افزايش دينباوري است.
در خصوص اينكه «تلويزيون موجب كاهش حضور مردم به مسجد ميگردد»، 59.2 درصد موافق، 14.5درصد بينظر و 25.1 درصد مخالفند. بنابراين، قريب 60 درصد روحانيان تلويزيون را باعث كاهش حضور مردم به مهمترين پايگاه تربيتي عبادت اسلام يعني مسجد ميدانند.
در پاسخ به اين پرسش كه «بازي در نقش روحاني در فيلمها باعث افزايش گرايش مردم به روحانيت است»، 46.5 درصد موافق، 18.3درصد بينظر و 35.2 درصد مخالفند. بنابراين، پديدهاي كه چندي است در سياست برنامههاي مذهبي تلويزيون قرار گرفته كه در فيلمها و سريالها از نقش روحاني استفاده ميشود، با استقبال و نظر مثبت كمتر از نيمي از روحانيان مواجه است.
در پاسخ به اين پرسش كه «پيشنهاد ميگردد حضور روحانيان در تلويزيون براي سخنراني و ميزگرد و... افزايش يابد»، 71.4 درصد موافق، 13.2درصد بينظر و 12.5 درصد مخالفند. بنابراين، به رغم اينكه پرسششوندگان چندان موافق با بازي روحانيان در فيلمها نيستند، اما حدود سه چهارم آنها با حضور روحانيان در تلويزيون موافقند.
تأسيس شبكه قرآني از ابتكاراتي است كه در راستاي ارائه برنامههاي خالص مذهبي اجرا گرديده است. با اين پديده، 85.9 درصد موافق، 8.7 درصد بينظر و 3.5 درصد مخالفند.
در پاسخ به اينكه «تلويزيون باعث كاهش تعصبهاي مذهبي است»، 44.4 درصد پاسخ مثبت، 30.9 درصد بينظر و 20.6درصد پاسخ منفي دادهاند. بنابراين، حدود نيمي از روحانيان بر اين باورند كه تلويزيون وسيله مناسبي براي تبليغ دين نيست و كاهشدهنده تعصبهاي مذهبي است. و در پاسخ به اين پرسش كه «تلويزيون باعث افزايش گرايش مردم به روحانيت است»، 27.7درصد موافق، 17.8 درصد بينظر و 37.1درصد مخالفند.
در پاسخ به اين پرسش كه «از تماشاي برنامههاي تلويزيوني براي بچهها بايد نگران بود»، 49 درصد پاسخ مثبت، 8/17 درصد بينظر و 33.2درصد پاسخ منفي دادهاند. بنابراين، در مجموع ميتوان استنباط كرد كه روحانيان تلويزيون را وسيلهاي نگرانساز و خطرآفرين براي سرنوشت نسل آينده ميدانند. از اينرو، قريب نيمي از آنها بدين پرسش پاسخ مثبت دادهاند، همانگونه كه پاسخ پيشين نشان ميدهد 37.1 درصد مخالف اين نگرشاند كه گرايش مردم به روحانيت با تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون افزوده ميشود.
در پاسخ به اين پرسش كه «تلويزيون باعث افزايش گرايش به مداحي و كاهش گرايش به مراسم وعظ و سخنراني است»، 62.9 درصد پاسخها «موافق»، 17.5درصد «بينظر»، 19.5 درصد «مخالف» بود.
75.6درصد معتقدند كه «بايد مردم را به تماشاي بيشتر تلويزيون تشويق كرد»، 14.2 درصد «بينظر» و 10.2 درصد «مخالف»اند. بنابراين، به رغم آنكه به نظر ميرسد روحانيان تلويزيون را ابزار مناسبي براي تبليغ دين نميدانند، اما در مجموع آن را براي مردم مفيد و سازنده ارزيابي كرده و معتقدند كه مردم را بايد به تماشاي برنامههاي تلويزيون تشويق كرد. بديهي است در شرايطي كه استفاده از اين ابزار اجتنابناپذير شده، چنين اظهارنظري دور از توقع و انتظار نيست.
در پاسخ به اين پرسش كه «برنامههاي مذهبي تلويزيون باعث افزايش اتحاد و انسجام ملّي است»، 75.6 درصد پاسخ «مثبت»، 14.2 درصد پاسخ «بينظر» و 10.2 درصد پاسخ «منفي» دادهاند. بنابراين، سه چهارم روحانيان تلويزيون را در مسير ايجاد اتحاد و انسجام ملّي تلقّي ميكنند.
نتيجهگيري
1. توسعه وسايل ارتباط جمعي و فضاي سايبر در بشر عصر كنوني زمينه و بستر از جاكندگي از خود و تعلقاتش را فراهم كرده و اين فرصت را پيش روي آدمي قرار داده تا با جهان بيش از پيش ارتباط برقرار كند و به گزينش آگاهانه بپردازد.
2. فضاي تبليغي تلويزيون داراي اقتضائات خاص خود است و همانگونه كه فضاي تبليغي سنتي داراي نقاط قوت و ضعف است، اين فضا نيز چنين است. بنابراين، بايد به تناسب اقتضائات در امر تبليغ دين از آن استفاده كرد. ديدگاه طلاب نيز حاكي از همين واقعيت است.
3. فضاي التقاطي و كاركردهاي متفاوت رسانه ملّي و مواجهه با مخاطبان متعدد و چند وجهي بودن توليدات تلويزيوني تشخيص برنامه ديني از غيرديني را با مشكل مواجه نموده است.
4. به نظر ميرسد هر فرستنده پيام ديني بايد به ويژگيها و مؤلفههاي پيام ديني توجه نموده و متناسب با قابليت ابزار به كار گرفته شده از آنها استفاده نمايد.
پى نوشت ها
1 دانشآموخته حوزه علميه و استاديار دانشگاه آزاد اسلامي نراق. دريافت: 26/12/87 ـ پذيرش: 30/1/88.
2 ـ محمدرضا رضايي بايندر، تلويزيون مذهبي ـ تبليغي يا عبادت مجازي، سايت ارتباطات، .www.ertebatat.org
3 ـ همان.
4 ـ جيزس مارتين باربرو، رسانههاي گروهي به مثابه جايگاه مقدسسازي دوباره فرهنگهاي معاصر، بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، ص 144.
5 ـ «تلويزيون ديني ـ تسكين يا علاج»، سروش، ش 25، ص 145.
6 ـ لين اسكافيلد كلارك و استوارت ام. هوور، رسانه، فرهنگ ديني، بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، ص 30.
7 ـ «تلويزيون ديني ـ تسكين يا علاج»، سروش، ش 25، ص 36.
8 ـ ر.ك. نيل پستمن، زندگي در عيش، مردن در خوشي، ترجمه صادق طباطبايي، ص 237.
9 ـ بابي سي. الكساندر، تلويزيون ديني مناسك جبرانگرا در نمايش بزرگتر اجتماعي، بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، ص 251ـ252.
10 ـ همان، ص 252ـ253.
11 ـ همان، ص 254.
12 ـ همان، ص 255.
13 . atomized.
14 ـ كيان جي. توماسلي و آرنوله شپرسون، مقاومت از طريق فرهنگ شفاهي رسانهاي، بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، ص 264.
15 . Secularization.
16 ـ مهري بهار، ابژههاي ديني، تلويزيون و سكولاريسم، در همايش دين و رسانه، ص 3.
17 . Sepstrup.
18 ـ مهري بهار، ابژههاي ديني، تلويزيون و سكولاريسم، در: همايش دين و رسانه.
19 . Valus Expectancy.
20 ـ مركز تحقيقات صدا و سيما، اداره كل سنجش، 1384، شماره گزارش 13.
21 . time-space distination.
22 ـ آنتوني گيدنز، پيامدهاي مدرنيته، ترجمه محسنثلاثي،ص77.
23 ـ حسين كچوئيان، «جهانيشدن ديني، تداوم يك سنت يا تداوم يك غفلت»، جهانيشدن و دين، فرصتها و چالشها، ص 89.
24 ـ مالكوم واترز، جامعه سنتي و جامعه مدرن، ترجمه منصور انصاري، ص 96.
منابع
ـ مركز تحقيقات صدا و سيما، اداره كل سنجش، 1384، شماره گزارش 13.
ـ الكساندر، بابي سي.، تلويزيون ديني مناسك جبرانگر در نمايش بزرگتر اجتماعي، بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، تهران، سروش، 1382.
ـ باربرو، جيزس مارتين، رسانههاي گروهي به مثابه جايگاه مقدسسازي دوباره فرهنگهاي معاصر بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، تهران، سروش، 1382.
ـ بهار، مهري، ابژههاي ديني، تلويزيون و سكولاريسم، در: همايش دين و رسانه، تهران، دانشگاه امام صادق، 1384.
ـ پستمن، نيل، زندگي در عيش مردن در خوشي، ترجمه صادق طباطبايي، تهران، سروش، 1373.
ـ توماسلي، كيان جي و آرنوله شپرسون، مقاومت از طريق فرهنگ شفاهي رسانهاي، بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، تهران، سروش، 1382.
ـ رضايي بايندر، محمدرضا، تلويزيون مذهبي ـ تبليغي يا عبادت مجازي، دانشجويان دوره دكتري تخصصي علوم ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامي، سايت ارتباطات، www.ertebatat.org.
ـ كچوئيان، حسين، «جهاني شدن ديني، تداوم يك سنت يا تداوم يك غفلت»، جهاني شدن و دين، فرصتها و چالشها، به اهتمام محمدجواد صاحبي، قم، احياگران، 1382.
ـ كلارك، لين اسكافيلد و استوارت ام. هوور، رسانه، فرهنگ ديني، بازانديشي درباره رسانه، دين و فرهنگ، ترجمه مسعود آريايينيا، تهران، سروش، 1382.
ـ گيدنز، آنتوني، پيامدهاي مدرنيته، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، مركز، 1377.
ـ «تلويزيون ديني ـ تسكين يا علاج»، سروش، ش 25، اسفند 1380.
ـ واترز، مالكوم، جامعه سنتي و جامعه مدرن، ترجمه منصور انصاري، تهران، نقش جهان، 1381. .
نويسنده:حسن خيري
