کتاب « پیش درامد فلسفه ای برای هنر ایرانی» تالیف دکتر محمود خاتمی چندی پیش توسط فرهنگستان هنر (موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن») منتشر شده است.

به گزارش هنرنیوز، این کتاب به فلسفه هنر ایرانی و ماهیت استکمالی آن می پردازد، چنان که مولف در پیشگفتار می نویسد: « از چند سده پیشین بدین سو که هم شئون ایران، خواه ناخواه در این جرگه آمد از جمله آثار رخنه هنر نو هم در بنیان ایرانی هویدا شد و به تدریج در گذر زمان سایه ولایت آن بر سر این ملک نیز گسترد تا آنکه به فرجام در مبانی حکمت آموز هنر ایرانی خلل افتاد و سرانجام کار چنان شد که مصادیق هنر این ملک یا به تدریج استحاله شدند و یا در کار خویش واماندند.../ص7»

وی بررسی و التفات تفصیلی در باب این گسست و استحاله را در هنر معاصر ایرانی از دید فلسفی حائز اهمیت دانسته، به این مسئله چنین می پردازد:«انجام این مهم با دو کار مهم تمهید می شود؛ نخست باید تاریخ گذشته ایران را جدا از آنچه معمول مستشرقان است واکاوید و مبانی اندیشه نهفته در آن را بازساخت و فرانهاد؛ دیگر، باید تاریخ و وجوه وکیفیت ورود و نحوه نفوذ هنر جدید را به فرهنگ ایرانی وارسید و مبانی اندیشه نهفته در آن را برنهاد تا سبب این گسست و استحاله به تحلیل فلسفی و در بستری تاریخی برآفتاب شود./ص8»

در نخستین بخش کتاب که ذیل عنوان «تمهید مبادی عام اندیشه هنر در فرهنگ ایرانی» است، واژه و مفهوم هنر و زیبایی و سپس نسبتشان در سه بهره «هنر و زیبایی در فرهنگ ایرانی»، «مبانی انسان شناسی هنر ایرانی» و « آگاهی زیبائیک در هنر ایرانی» بررسی می شود.

مولف در فصل نخست کتاب به تبیین واژه هنر و مفاهیم ملتزم آن و بحث فضیلت در این منظور پرداخته و شاخه های مرتبط با آن را در بستر تاریخ با عناوین هنر همچون فضیلت و هنر همچون مهارت چنین می آورد: «...هنر در استعمال قدیمی خود دلالت بر تواناییهای نیکو خصالی و فضایل اخلاقی و فرهنگ داشته و جامع همه معانی مذکور بوده است./ص20

«زیبایی در فرهنگ ایرانی» رخ نمودی دیگر از این باب است که نکات و آموزه ها را مطابق احکامی چنین آورده است: 1/زیبایی تعریف ناپذیر است، 2/حقیقت زیبایی نه کلی است و نه جزیی اعم از مفهوم و سعی(زیبایی یک حقیقت نورانی است و از اوصاف ذاتی نور یا وجود بما هو است و لذا مشمول این احکام منطقی نیست)، 3/حقیقت زیبایی بسیط است، 4/زیبایی یک حقیقت واحد و لذا مشترک معنوی است و معنی آن در همه مراتب واحد است، 5/ زیبایی سابق بر زیباست، 6/نسبت زیبایی با زیبا نسبت علی و معلولی نیست بلکه افاضی و اشراقی است، 7/در تلقی اشراقی با تهذیب نفس است که انسان به عالیترین مراتب روحانی در ساحت وجود یعنی نیکی حقیقت و زیبایی تقرب می یابد، 8/زیبایی تجرد کامل دارد و لذا جسم نمی تواند علت زیبایی باشد خواه به تفکیک پدیدار از ذات قایل باشیم و خواه آن را ممکن ندانیم.

مولف در بهره دوم کتاب، در فصل چهارم که «فرابود انسان» در اندیشه ایرانی است که با تلمیحی به تاریخ می نویسد:«انسان اشراقی به عنوان جانشین خداوند، خرد خلاق و منشاء عالم ازلی و جاودان است...این واقعیت که انسان به صورت خداوند آفریده شده است به این معنی است که خداوند در انسان همه آفریده های دیدنی و نادیدنی را آفریده است...درست همین درک از همه آفرینش است که فرابود خاص انسان را نشان می دهد؛ انسانی که به صورت خداوند آفریده شده است...این تلقی دور از انتظار نیست که انسان بنیاد عالم باشد زیرا او جانشین خداست.../ص60 و61»

دکتر خاتمی در بهره سوم از کتاب« درآمد فلسفه ای برای هنر ایرانی» خیال، دل و الهام هنری، تجربه زیبایی و کار هنری، خلاقیت هنری و فراشد هنرمند در کار هنری می پردازد.

او در تحلیل توصیفی هنر ایرانی ضمن تاکید بر حضور مبادی عام و اندیشه اشراقی با روایات کمابیش متشابهی در تاریخ و گونه های هنر ایرانی، توصیفی از ادوار هنر ایرانی و سپس مفهموم هنر بزرگ در این گستره تاریخی ارائه می دهد و آن را به دو بخش ادوار هنر ایرانی و هنرهای بزرگ ایرانی منقسم می سازد؛ هنر اخلاقی، هنر حماسی و هنر عرفانی در این بخش حائز اهمیت است، نیز اقسام آن که به معماری، نقاشی، موسیقی و شعر پرداخته شده است چندان که مولف در باب شعر به لحاظ محتوی چنین نگاشته است: «شعر فارسی زمانی هنر بزرگ است که محتوای آن عالم قوم ایرانی را تاسیس یا تجدید کرده و هویت و شکوه قوم ایرانی را در قالب جمالی به کمال رسانده است.شعر ایرانی از آن حیث هنر بزرگ است که حامل عالم ایرانی بوده است.../ص280»

دراین بخش در پرداخت شعر ایران باستان به زرتشت و مانی اشاره کرده، شعر ایران در دوره اسلامی را منقسم بر شعر حماسی، شعر عرفانی (روایت بزمی شعر عرفانی؛ نظامی، سعدی و حافظ/روایت معنوی شعر عرفانی؛ سنایی، عطار و مولوی/روایت وجودی شعر عرفانی؛ عراقی، شبستری و جامی) و تمامیت هنر بزرگ در شعر عرفانی می داند.



مریم خاکیان