ماندانا خرم- چالش‌های صنعت گردشگری ایران یکی و دو تا نیست. از بود و نبود سرمایه‌گذاری موجه برای تاسیس مجتمع‌های رفاهی میان‌راهی گرفته تا نبود اقامت‌گاه‌های استاندارد در شهر‌ها و استان‌های مختلف کشور. تکلیف وضعیت جاده‌ها و وسایل حمل‌ونقل مناسب برای جابه‌جایی گردشگران بخصوص با وجود تحریم‌های سال‌های گذشته هم که معلوم است. تعریف نشدن انواع گونه‌های گردشگری برای جذب گردشگر با سلایق و علایق مختلف هم که جای خود دارد. اما هیچ جای نگرانی نیست چرا که با ارائه یک برنامه صحیح و علمی بر پایه آمار و ارقام دقیق، مستند، به دور از خیال‌پردازی برخی از مسئولین این مشکل قابل حل است. البته باید به این نکته مهم توجه کرد که وجود چنین آماری در کشور ما خود چالش مهم دیگری است. تا جایی که صاحب‌نظران این حوزه معتقد هستند به هیچ یک از آماری که مسئولین این حوزه هر از چند گاهی از طریق رسانه‌ها اعلام می‌کنند نمی‌توان اتکا کرد. زیرا ما در ایران مرکزی برای ثبت مستمرآمار دقیق، مستند و علمی گردشگران نداریم! نداریم؟! یا داشتیم و...

جرقه اول برای نیاز به آماردقیق 

«اردشیر اروجی» مدیر کل دفتر سابق «برنامه‌ریزی آمار و اطلاعات گردشگری» و مشاور رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی، گردشگر و صنایع ‌دستی در دولت اصلاحات در این مورد می‌گوید:« سال ۱۳۸۱ مسئولین سازمان گردشگری تصمیم گرفتند طرحی جامع برای توسعه گردشگری ایران تنظیم کنند. بخشی از اعتبارات این طرح را سازمان «عمران ملل متحد(undp)» در اختیار ایران قرار داد و کار‌شناسان سازمان گردشگری جهانی (unwto) هم در تنظیم آن مشارکت داشتند. در آن زمان سازمان گردشگری زیر نظر وزارت ارشاد اسلامی بود.

وی توضیح می‌دهد: تهیه این طرح با همکاری سه نهاد مذکور آغاز شد. در‌‌ همان ابتدا نداشتن آماری مستند از گردشگری ایران که با روش علمی تهیه شده باشد چالش بزرگی بود چرا که یک طرح جامع بر پایه آمار مستند و علمی قابل انجام است، ولی هرچند که این طرح بر پایه تخمین و گمانه‌های آماری نوشته شد اما تاسیس مرکزی با عنوان «دفتر آمار و اطلاعات» برای انجام اصلاحات بعدی در آن توصیه شد.

اروجی ادامه می دهد: دفتر آمار در‌‌ همان سال تاسیس شد اما فعالیت چندانی نداشت، تا سال ۱۳۸۴ که سازمان گردشگری با سازمان میراث فرهنگی ادغام شد. در آن سال با توصیه مسئولین و کار‌شناسان سازمان بازرسی کل کشور، «دفتر برنامه ریزی آمار و اطلاعات» زیر نظر رئیس سازمان فعالیتش را با مدیریت اینجانب که مشاور برنامه ریزی آقای مرعشی بودم آغاز کرد. 

مصوبه ای که هنوز در هیئت دولت تصویب نشده است

مدیرکل دفترسابق «برنامه‌ریزی آمار و اطلاعات گردشگری» گفت: با توجه به سابقه و تجربه‌ای که از پیش در این زمینه وجود داشت برای فعالیت این دفتر برنامه‌ریزی کردیم، در ابتدا با مرکز آمار ایران جلسات مختلف و متعددی برگزار شد و برای اصطلاحات آمار‌های ثبتی و غیر ثبتی این حوزه به توافق رسیدیم. سپس ۲۰ شاخص آمارگیری گردشگری مانند سن گردشگران، جنسیت، ملیت، هدف و انگیزه، مبدا و مقصد گردشگران را در سه حوزه گردشگر ورودی، خروجی و داخلی مشخص کردیم.

مشاور رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی، گردشگر و صنایع ‌دستی  اظهار می‌کند: در مرحله سوم از هتل‌ها و آژانس‌های مسافرتی در خواست شد آمار سه‌ماه یکبار مشتریان خود را با توجه به شاخصه‌های ذکر شده در سه حوزه مذکور به طور مرتب تحویل این دفتر دهند. هرچند هتل‌ها و آژانس‌های گردشگری از دادن آمار دقیق به عللی خودداری می‌کردند اما تا حدودی آمار اولیه آن‌ها جمع آوری شد اما برای حل این معضل مصوبه‌ای پیشنهاد شد تا در هیات دولت به تصویب برسد و آن‌ها موظف به تحویل آمار دقیق مسافران خود طبق خواسته سازمان میراث فرهنگی و گردشگری شوند، که متاسفانه به علت تغییرات مدیریتی این موضوع نیمه کاره‌‌ رها شد. 

اروجی تشریح می‌کند: از سوی دیگر کلیه مراجع دیگر آمارگیری گردشگری شناسایی شدند از جمله سازمان گمرک ایران، اداره کل اتباع خارجه وزارت امور خارجه و اداره کل اتباع خارجه نیروی انتظامی که با توجه به بررسی‌های انجام شده تصمیم گرفته شد با توجه به جامعیت و بهنگام بودن بهتر آمار مسافران ورودی و خروجی نیروی انتظامی با این ارگان نیز هماهنگ کنیم تا آمار ورودی و خروجی مسافران را در قالب مشخصه‌های فوق‌الذکر به این دفتر تحویل دهند.
 
همکاری با نیروی انتظامی چه شد؟

وی ادامه می‌دهد:این ارگان هم در آن موقع در مقابل دو خواسته داشت: اول بودجه‌ای که توسط آن حدود ۷۵ گیت مرزی را به سیستم کامپیوتری آنلاین مجهز کند، تا بتواند به صورت آنلاین آمار را جمع‌آوری و تحویل این دفتر دهد( هرچند این آمار را به شکلی محرمانه تلقی می‌کردند) دوم هزینه جاری برای انجام این کار اضافی در بودجه سالیانه نیروی انتظامی پیش‌بینی شود که بر سر این دوخواسته با نیروی انتظامی به توافق رسیدیم. ولی این موضوع نیز به علت تغییرات مدیریتی نیمه تمام‌‌ رها شد.

او متذکر می‌شود: در نظر داشته باشید که ما تردد‌های مرزی زیادی با همسایگان داریم که بسیاری از آن‌ها با تعریفی که ما از گردشگر داریم تفاوت دارند و افرادی هستند که به جهت داشتن رابطه خویشاوندی و یا خرید از بازارهای مرزی تردد دارند. همچنین آماری که نیروی انتظامی می‌داد به شکلی آمار تردد‌های مرزی و محرمانه تلقی می‌شد و ما جهت استفاده از این آمار در حوزه گردشگری باید آن‌ها را تحلیل و قابل به‌کارگیری می‌کردیم. 


چشم اندازی بدون آمار

مشاور پییشن سازمان میراث فرهنگی تاکید می‌کند: حساب‌های اقماری گردشگری که تاثیر درآمد صنعت گردشگری بر اقتصاد کلان کشور را محاسبه می‌کند نیازمند تهیه آمار دقیق گردشگران است که هم اکنون ما فاقد آن هستیم. ما در تهیه سند چشم‌انداز ۲۰ ساله گردشگری کشور نیز ناچار شدیم از آمارهای تحلیلی استفاده کنیم که دقت آمارهای ثبتی و مستند را ندارد.

او ادامه می‌دهد: در آن زمان ما به این نتیجه رسیده بودیم که آمار و حساب‌های اقماری گردشگری از جمله مسائل کلیدی این حوزه است که بدون دریافت آن نمی‌توانیم محاسبه درستی در گردشگری انجام دهیم. باید آمارهای مستند و بهنگام و حساب‌های اقماری گردشگری را داشته باشیم تا برپایه آن بتوان برای سرمایه‌گذاری در گردشگری برنامه ریزی کنیم و بدانیم در هر یک از بخش‌های حوزه صنعت گردشگری به چه میزان سرمایه نیازمند هستیم و سرمایه‌گذار در یک مدت مشخص چه میزان بازگشت خواهد داشت و سود سرمایه‌گذاری چقدر خواهد بود.

اروجی می‌گوید: مقدمات کار فراهم شد و چشم‌انداز بیست ساله هم تهیه و در هیات دولت تصویب شد و بستر برای برداشتن گام‌های بلند در این بخش آماده شده بود که با روی کار آمدن آقای بقایی این دفتر منحل شد.
دیگران چه کردند و ما چه کردیم:

مدیرکل دفترسابق «برنامه‌ریزی آمار و اطلاعات گردشگری» با روایت یک تجربه از داشتن آمار گردشگری کشورهای دیگر می‌گوید: سال ۱۳۸۲ زمان ریاست جهموری «محمد خاتمی» وی در سفری که به آفریقای جنوبی داشت گفت‌وگویی برای توسعه و همکاری گردشگری میان ایران و آفریقای جنوبی با مسئولین این کشور انجام دادند، و هنوز ایشان در سفر بودند که سفارت آفریقای جنوبی در ایران آمار مستمر ۲۰ سال گذشته گردشگری کشور خود را برای ما فرستاد و متقابلا از ما هم درخواست کرد در گام اول همکاری آمار گردشگری خود را بفرستیم اما ما چنین آماری نداشتیم که بخواهیم برای آن‌ها بفرستیم!

آمار میزان سنجش عملکرد مسئولان

این کار‌شناس حوزه گردشگری در مورد اهمیت دیگر آمار توضیح می‌دهد: آمار گردشگری نه تنها میزان ورود و خروج گردشگران بلکه میزان عملکرد مسولان این صنعت را نیز می‌سنجد. برخی از مسئولان برای این آمار دقیق را اعلام نمی‌کنند که عملکرد خودشان مشخص نشود.

او ادامه می‌دهد: در آن زمان که این دفتر منحل شد، هر سال علیرغم نظر کار‌شناسان ۲۰ درصد به آمار گردشگری اضافه شد و کار بجایی رسید که میزان گردشگران نوروزی ما به ۱۲۰ میلیون رسید در حالی که جمعیت کشور ما ۷۰ میلیون نفر بود و تعجب همه را برانگیخت که چگونه ممکن است این اتفاق رخ دهد؟ وقتی دیدند این اتفاق غیر قابل باور است دفتر کوچکی را زیر نظر معاون توسعه مدیریت سازمان گردشگری که تنها دفتر آمار نام داشت مجدد تاسیس کردند. هرچند تاسیس این دفتر کوچک به جای آن اداره کل صرفه‌جویی در هزینه‌های مادی به نظر می‌رسید اما چشم‌انداز اقدامات کارساز گردشگری را با چالش مواجه کرد.

اروجی در خاتمه خاطرنشان می‌کند: تاسیس «دفتر برنامه ریزی آمار و اطلاعات گرشگری» به روش سابق زیر نظر رئیس سازمان کار چندان سخت و غیرقابل اجرایی نیست، تنها همت و شجاعت می‌خواهد تا مسئولین در جهت شفاف سازی آمار دقیق و بهنگام گردشگری را همراه تحلیل‌های کار‌شناسی با ذکر دلیل رکود و صعود‌ها در پایگاه آماری مشخصی برای عموم اطلاع‌رسانی کند تا دسترسی محققین، پژوهشگران، سرمایه‌گذاران و برنامه‌ریزان به وضعیت گردشگری کشور فراهم و تدریجا عوامل واقعی تاثیرگذار بر گردشگری کشورمان مشخص و تدابیر لازم برای مقابله با آن اتخاذ شود.