روئین نقاشی زیر لاکی را در دائره‌المعارف هنر چنین معرفی می کند: نوعی نقاشی آبرنگی‌ست که بر روی اشیاء مقوایی ترسیم می‌شد. اما نقاشی زیرلاکی از محدودیت وجود مقواهای ضخیم پدید آمد. بدین ترتیب که در روزگاری که مقواها با تمام ضخامت‌های مورد نیاز در دسترس نبود؛ مقوا یا کاغذ به خمیر تبدیل می‌شد و دوباره به صورت سطحی صاف خشک می‌شد تا مقوایی با قطر مناسب پدید آید.این مقوا به سبب شکل نامناسب، هنرمند خوش ذوق ایرانی را وادار به تزئین آن کرد. نقاشی زیر لاکی از محدودیت زاده شد.
این هنر با اندک تفاوت در سبک‌های اجرایی؛ در میان هنرهای سنتی چین، هند، و ایران متداول بوده‌است. این هنر از اواخر سده هفده میلادی در ایران رواج یافت. هنگامی که قلمدان ها در زینت متحول شدند. در حقیقت این هنر برای خدمت به قلمدان نگاری پدید آمد. اما بعدها دامنه کاربرد آن وسعت گرفت و این نقاشی رفته رفته برای تزئین جلد قرآن، قاب آئینه، رحل قرآن، جعبه آرایش، روق بازی، کتاب و ... به کار گرفته شد.
نقاشی زیرلاکی بر روی اشیاء ساخته شده از پاپیه ماشه کشیده می‌شد و برای نقش‌زدن بر آن از رنگ دانه‌های محلول در آب استفاده می شد. پس از پایان کار را با روغنی بنام کمان می‌پوشاندند که از ترکیب روغن بزرک، روغن سندروس و روغن جلا به دست آمده بود. به همین دلیل نقاشی‌های زیر لاکی جلوه‌ای چون نقاشی رنگ و روغن دارد.
اما آن‌چه این هنر را حایز اهمیت می‌کند؛ تنها شیوه کاری دشوار آن نیست. در واقع نقوشی که نقاشی زیر لاکی از آن بهره می‌گیرد؛ بر اهمیت این هنر می‌افزاید. بخش عمده‌ای از نقاشی‌های زیر لاکی را می‌توان دنباله‌ای برای نقاشی‌های کتاب‌های خطی دانست. این نقش‌ها در بر دارنده اطلاعات ارزشمند فرهنگی از زمانه خویش اند. موضوعاتی چون چگونگی پوشاک، معماری، تزئینات متعلق بدان‌ها، رسوم موجود در جشن‌ها و حتی شناخت سازهای مورد علاقه درباریان و شاهان از این دسته‌اند. برخی از این تصاویر مجالس بزم را نشان می‌دهند و از آداب بزم در روزگار صفویه، زند و قاجار اطلاعات گرانسنگی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهند.
اما بخش دیگری از نقوش مرقوم بر اشیاء منقوش به نقاشی زیر لاکی را باید گل و مرغ دانست. گل و مرغ که به تفسیر طویلی نیاز دارد و در این مقال نمی‌توان شرحی کامل از آن گشود؛ بر بدنه بسیاری از جلدهای قرآن روزگار زندیه، همچنین بخش عمده قلمدان‌ها و جعبه‌های کوچک آرایش نقش بسته‌است. این هنر که به سبب رنگین بودنش از ارزش بالایی برخوردار است؛ به وفور در روزگار زند و قاجار مورد استفاده قرار گرفت و محبوب اشراف و بزگان و حتی شاه و درباریانش واقع شد.
آغازگر نقاشی لاکی در ایران را محمد زمان می دانند؛ اما اوج شکوفایی این هنر را می توان در آثار علی اشرف جستجو کرد. به هر روی نقاشی زیر لاکی به سبب نحوه ساخت و هم چنین رنگامیزی منحصر به فرد و ظرافت طرح و نقش، از هنرهای ارزشمند روزگار زند و قاجار به شمار می‌آید و بسیاری معتقدند که شاید اگر این هنر در روزگار زوال هنرها پدید نمی‌آمد؛ عمری درازتر از دو صده می‌داشت.
یادداشت: مینا عبدی
.jpg)
