به نسبت آثاري كه در حوزه ادبيات داستاني كشور ما توليد و منتشر مي‌شود، آثار تحقيقي و پژوهشي در بخش مباحث تئوريك اين آثار منتشر نمي‌شود و اين، به اعتقاد بسياري از كارشناسان اين حوزه ادبي يك خلاء محسوس در اين بخش محسوب مي‌شود. البته نمي‌توان اين انتظار را از داستان‌نويسان داشت كه در كنار خلق آثار ادبي به فعاليت در بخش هاي تحقيقي و پژوهشي هم بپردازند، چرا كه طرح مباحث تئوريك اغلب به فضاهاي آكادميك و مراكز تحقيقاتي(در حوزه مسايل ادبي) نياز دارد تا با رويكردهاي تحقيقي و علمي به اين مسايل پرداخته شود. نمونه اقدام (علمي ادبي) مورد نظر اخيراً توسط دكتر مجتبي رحماندوست، نويسنده، مترجم و عضو هيأت علمي دانشگاه تهران صورت گرفته كه طي آن، كتاب "سه پديده در آينه رمان "(قرآن كريم، انقلاب اسلامي و دفاع مقدس) تأليف و چاپ و منتشر شده است.
اين كتاب در پنچ فصل و با مباحث مختلفي كه در زير مجموعه‌هاي اين فصول به تفصيل آمده به مخاطبان و علاقه‌مندان ادبيات داستاني ارائه شده است.
مولف در بخش پيشگفتار كتاب به پيشينه قصه و داستان در طول تاريخ بشري اشاره كرده و همچنين درباره چگونگي شكل گيري كتاب حاضر توضيح داده است؛ اين كه از چه لحاظ سه پديده قرآن كريم، انقلاب اسلامي و دفاع مقدس ارتباط تنگاتنگي با هم پيدا كرده‌اند و زمينه‌هاي پيونده دهنده اين پديده‌ها در چه مواردي خلاصه شده است.
وي به وجوه اشتراك سه پديده يادشده اشاره كرده و در فصول پنج‌گانه كتاب، به بررسي اين پديده‌ها از زاويه ديد نظريه ادبيات داستاني و به خصوص داستان و و رمان پرداخته است.
عنوان فصل اول "كليات " انتخاب شده كه در آن به مباحثي مانند: ادبيات چيست؟، ادب چيست؟ ريشه آن كدام است؟، داستان و شكل‌هاي آن در آينه ادبيات، نثر داستاني، داستان، طبقه‌بندي داستان از نظر محتوا، داستان هاي تفريحي(تخيلي)، داستان‌هاي تحليلي، ادبيات داستاني، نمودار تقسيم‌بندي ادبيات داستاني از نظر شكل و ساختار (1-قصه، 2-رمانس، 3- رمان، 4-داستان كوتاه)، رمان چيست؟، پيشينه رمان، انواع رمان از نظر ساخت و انواع رمان بر حسب موضوع.
در فصل دوم كتاب با عنوان "بررسي گونه شناسانه در قصه‌هاي قرآن كريم " هم در خصوص بحث‌هاي مربوط با اين موضوع، از منظر مؤلف با نگاه تحقيقي توضيح داده شده است. اين مباحث به بخش‌هاي مختلفي مانند بررسي گونه‌شناسانه در قصه‌هاي قرآن كريم، مقدمات و مفروضات، قصه، قرآن و توجه به قصه و داستان، احسن القصص، موارد اشتراك (شخصيت پردازي، تعليق، عنصر شگفت انگيزي، عشق، كشمكش [درگيري، برخورد،...]، نماد و صحنه)، موارد افتراق (خروج از ساختار داستان و رمان كلاسيك، صدور احكام كلي، پيام مستقيم، واقعي و مستند بودن حوادث و واقعي و مستند بودن شخصيت ها)، حاصل بحث و قرآن يا رمان كلاسيك يا رمان مدرن؟ تفكيك شده است.
وي همچنين در فصل سوم كتاب كه به موضوع ادبيات انقلاب اسلامي اختصاص يافته است، به بايستگي‌هاي اين گونه ادبي همچون منابع خلق آثار ادبي، دستمايه، محتوا و مضامين و سوژه هاي ادبيات انقلاب اسلامي اشاره كرده است.
در فصل چهارم هم به موضوع ادبيات دفاع مقدس پرداخته شده كه مباحثي چون ادبيات دفاع مقدس، ادبيات داستاني جنگ، سابقه رمان مقاومت، توجه به رمان جنگ در دنياي امروز، حضور نويسندگان در جبهه، منابع و امكانات، مضامين رمان هاي ادبيات مقاومت، بايدها، نويسندگان رمان هاي دفاع مقدس، رمان و نقد، نقد رمان جنگ، مفروضات، ويژگي هاي قصه هاي نگاشته شده در زمان جنگ، نقدهاي منتشر شده و جدول آن‌ها، تحليل نموداري، نمونه‌اي ديگر، نقد اين نقد و نتيجه گيري بخش هاي مختلف آن را تشكيل مي‌دهند.
مولف، فصل پنجم و آخر كتاب را به "طرح هاي پيشنهادي " اختصاص داده كه در ابتداي آن به علل ركود داستان نويسي اشاره دارد. او معتقد است كه عقبه كار داستان نويسي در ايران خالي است و اكنون همه كساني كه كار داستان نويسي انجام مي دهند فطري و عمومي كار مي كنند يا حداكثر به دوره هاي آموزش كوتاه مدت، بعضاً نظري و كارگاهي بسنده مي كنند و در مجموع پشتوانه و عقبه تامين داستان نويس و حمايت از حركت داستان نويسي در كشور انجام نمي‌شود.
به اعتقاد رحماندوست، بايد اين رشته- داستان نويسي-حمايت نظام آموزش رسمي كشور را پشت سر خود داشته باشد. صرفاً با دوره‌هاي كوتاه مدت در مراكز غير تخصصي، مثل كانون مساجد، آموزشگاه ها و... يا حتي آموزش از راه دور و بدون هيچ گونه دوره‌اي از طريق كار عملي و صرفاً تجربي نتيجه چنداني عايد نمي‌شود.
او در ادامه، طرح تأسيس مركز ادبيات داستاني انقلاب اسلامي را پيشنهاد مي‌دهد كه شامل كليات (طرح مسئله، هدف و راهبرد اساسي)، طرح تفصيلي (رسالت، موضوع فعاليت، راهبرد كلي، منابع، سازمان و افق آينده) مي‌شود.
همچنين، "طرح كارشناسي ارشد ادبيات داستاني با گرايش ادبيات فارسي "، پيشنهاد ديگر مولف كتاب است كه در بخش هاي كليات(تعريف و هدف، ضرورت، و اهميت و نقش و توانايي دوره)، شكل و نظام دانشگاهي، دروس پيشنهادي، پايان نامه، و منابع و مآخذ دروس پيشنهادي خلاصه شده است.
مؤلف در بخش پاياني كتاب، فرمايشات مقام معظم رهبري در ارتباط با داستان نويسي را هم آورده كه رهنمودهاي ارزشمندي در اين زمينه و چراغ راه نويسندگان در اين حوزه است: "قصه، فقط سرگرمي نيست. صادقانه ترين گزارش هاي تاريخي همان قصه اي است كه نوشته مي‌شود كه تاريخ را و حقايق تاريخي را، آدم در آن قصه مي‌بيند. بنده خودم شايد حوادثي را به چشم خود ديده‌ام كه چشم مادي نتوانسته آن حادثه را درك كند و بعد كه شماي هنرمند آن را به نگارش يا به نمايش در مي‌آوريد، يا به زبان قصه بيان مي‌كنيد، مي‌بينم عجب حادثه‌اي بود! و تازه شروع مي‌كنم به فهميدن آن حادثه. اين چيزي است كه خود من شاهدش بوده‌ام. " (ص 222)
[از بيانات معظم له در ديدار با اعضاي دفتر ادبيات و هنر مقاومت حوزه هنري در تاريخ22/4/1371]
فهرست آيات و منابع و ماخذ بخش هاي پاياني كتاب سه پديده در آينه رمان است.
اين اثر تحقيقي پژوهشي در مركز آفرينش هاي ادبي حوزه هنري تهيه و توسط انتشارات سوره مهر در تهران چاپ و منتشر شده است.
نويسنده: علي‌الله سليمي
