مریم اطیابی- به گزارش هنرنیوز؛ فاز دوم عملیات آسیب شناسی و مرمت مجسمه نادرشاه افشار که در سالهای گذشته به دلیل تاثیر آلاینده های محیطی و فضولات پرندگان بر سطح آن دچار خردگی و ترک های متعددی شده است شروع شد.
رییس اداره کل موزه های کشور درحالی از اجرای فاز دوم مرمت و آسیب شناسی مجسمه نادرشاه در باغ موزه نادری خبر می دهد که به گفته او، این مجسمه برنزی با ارتفاع ۱۷ متر از سطح زمین یکی از بزرگترین مسجمه های تاریخی و شهری کشور محسوب می شود.
«محمدرضا کارگر» رییس اداره کل موزه های کشور می گوید: مجسمه نادر یکی از آثار منحصر به فرد فرهنگی و تاریخی کشور محسوب می شود که اندازه، ارتفاع و نوع قرارگیری و ایستایی آن به گونه ای است که نمونه های مشابه آن را تنها می توان در کشور ایتالیا مشاهده کرد.
او اضافه می‌کند: از آنجایی که مجسمه نادر در نزدیکی خیابان اصلی باغ موزه نادری واقع شده، طی سالهای گذشته به دلیل تاثیر آلاینده های محیطی، فضولات پرندگان و صمغ های تولید شده از درختان کاج باعث شده که سطح مجسمه دچار خردگی و ترک های متعدد شود.
به گفته محمد رضا کارگر، فاز اول آسیب شناسی و بررسی های پایه ای مجسمه نادر با همکاری و هماهنگی اداره میراث فرهنگی استان خراسان رضوی و پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور از ابتدای سال ۹۴ درحال انجام است و فاز دوم مرمت و آسیب شناسی اثر نیز از نیمه دوم سال جاری آغاز شده است.
آنطور که رییس اداره کل موزه های کشور می گوید: درحال حاضر مستندنگاری و اسکن سه بعدی تمام زوایای مجسمه مورد بررسی قرار گرفته و از ترک ها و خردگی ها نیز نمونه برداری کامل شده است.
او می افزاید: فاز دوم آسیب شناسی و مرمت، مطالعات و تحلیل های استاتیکی سازه را مورد بررسی قرار می دهد. استفاده از این روش میزان تخریب عوامل زیست محیطی را به طور کامل ارزیابی می کند. همچنین قرار است از مجسمه نادر یک مدل سازی هندسی صورت بگیرد تا میزان فشاری که بر نقاط مختلف اثر وارد می شود اندازه گیری شود.
به گفته رییس اداره کل موزه های کشور، پژوهش ها و مطالعات فعلی که روی مجسمه نادر انجام می گیرد نه تنها برای استحکام بخشی و جلوگیری از تخریب و فرسایش اثر اهمیت دارد بلکه مطالعات پایه ای و اصولی روی این مجسمه به حفظ و نگهداری مجسمه های شهری کمک بسیاری خواهد کرد.
او تاکید می‌کند درحال حاضر ما با یک اثر نمایشی مواجه نیستیم، چراکه مجسمه نادر به لحاظ ارزش تاریخی و نوع ساخت در ایران منحصر به فرد است.
به گزارش هنرنیوز؛ به مجسمه فکر می کنی و به این که شاگرد کما‌ل الملک که باشی نقاش و مجسمه‌ساز برجستهٔ ایرانی شدن را هم تجربه خواهی کرد و آن وقت چندان عجیب به نظر نخواهد رسید اگر تندیس فردوسی در میدان فروسی تهران، نیم تنه خیام در آرامگاه خیام نیشابوری، تندیس بانوی عدالت در کاخ دادگستری تهران، مجسمه یعقوب لیث در زابل،تندیس ملک‌المتکلمین در میدان حسن‌آباد تهران ، پیکرهٔ فردوسی در میدان فردوسی شهر رم، تندیس حکیم ابوعلی سینا را در میدان اآرامگاه بوعلی سینای همدان، تندیس امام‌قلی خان در قشم، تندیس مهندس کریم ساعی در پارک ساعی راهم تو ساخته باشی و تندیس امیر کبیرت را هم در پارک ملت تهران نصب کنند. هر چه باشد تو ابوالحسن‌خان صدیقی (۱۲۷۳ – ۱۳۷۴) هستی و همه حیرت زده دستان هنرمند و ذهن خوش ذوق‌ات هستند.
سیحون و صدیقی و پسیان
از این رو وقتی هوشنگ سیحون (۱۲۹۹– ۱۳۹۳) معمار، طراح، نقاش و مجسمه‌ساز سرشناس و نامدار و رییس سابق دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران طراح بنای یادبود نادر شاه افشار می‌شود، تو هم هر آنچه هنر داری به کار می‌گیری و تندیس نادرشاه افشار را برای نصب در بالای آرامگاهش می‌آفرینی. مجسمۀ برنزی سوار نادر شاه افشار و ملازمانش بالای خوابگاه دائمی سردار افشار در مجموعه باغ موزه نادری در ضلع شمال غربی چهارراه شهدا (نادری سابق)مشهد قرار دارد.
باغی به وسعت ۱۴ هزار و ۴۰۰ متر مربع که در گوشه شمالی خود پیکر سردار خراسان محمد تقی خان پسیان را در خاک به آغوش کشیده است. همان سرداری که دوران جوانی اش مصادف با مبارزات مشروطه خواهانه ملت ایران بود. نخستین خلبان ایران که بعد از برگشت از اروپا فرمانده ژاندارمری خراسان شد و با شروع کار قوام السلطنه کلنل زیر بار دستورات او نرفت و قوام نیز با همکاری خوانین خراسان مصمم به سرکوبی قیام وی شد و سرانجام کنل پسیان را به قتل رساند.
دهن کجی ۴۵ متری
زیبایی باغ با درختانی قدیمی دو چندان می‌شود و البته با تندیس نادرشاه؛ پس دوربینت را از کیفش بیرون می‌آوری تا چند عکس یادگاری با مجسمه و درختان بگیری اما از هر سو که گام برمی‌داری برج پشت سر مجسمه دهن کجی می‌کند. منظورم همان هتل سه ستاره‌ای کنار «دارالتولیه» آستان قدس و در ضلع جنوبی حریم «باغ نادری» است که ۴۵ متر ارتفاع دارد.
البته زیاد هم جای تعجب ندارد وقتی قرار است آرامگاه هنرمندان چند طبقه باشد حالا در حریم مفاخر و مشاهیر ایران هتل یا برجی ساخته شود، دکل برق یا لوله گازی عبور کند، خط مترویی رد یا اتوبانی احداث شود، فرق چندانی ندارد چرا که هیچ چیز به نام «توسعه» در شهرها و روستاهای ایران بعید نیست!
جنگجوی بی‌باک بر فراز خیمه!
می‌گویند ساخت این مجسمه ۶.۵ متری توسط استاد ابوالحسن صدیقی در ﺳﺎل۱۳۳۵ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻃﺮح ﺑﺎزﺳﺎزی آراﻣﮕﺎه ﻧﺎدر ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﺳﯿﺤﻮن آﻏﺎز ﺷﺪ.ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺠﺴﻤﻪ در ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮوﻧﯽ با نظارت ﺳﻔﺎرت اﯾﺮان در اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ توسط صدیقی ساخته شد و در ﺳﺎل۱۳۳۹ در ﺷﺶ ﺻﻨﺪوق ﭘﺲ ازعبور از ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎی اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ رﺳﯿﺪ و ﺑﺮ روی ﺑﺮج۱۲ﻣﺘﺮی ﮐﻪ ﻣﻬﻨﺪس ﺳﯿﺤﻮن ﺑﺮای اﯾﻦ ﺷﺎﻫﮑﺎر اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺻﺪﯾﻘﯽ، ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد، ﻧﺼﺐ ﺷﺪ. اﻧﺪازه‌ی ﺑﺮج ﻣﺠﺴﻤﻪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ و ﺷﯿﺐدار دارد،۱۲ﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺒﺮ ﻧﺎدر و ﮔﻮش اﺳﺐ ﺣﺪود۱۷ﻣﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد. ﭘﺎﯾﻪ ﺑﺮج در ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﻠﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ و در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﯿﺒﯽ ﺗﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ زﻣﯿﻦ ﻣﯽرﺳﺪ.
داﺧﻞ اﺗﺎﻗﮏ ﭘﺎﯾﻪ، ﭘﺎﯾﻪای ﺳﻨﮕﯽ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آن روی ﮐﺘﯿﺒﻪای اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺖ اﯾﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪ و آراﻣﮕﺎه ﻫﻤﮑﺎری ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺣﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺻﺪﯾﻘﯽ ﭼﻬﺮه ﻧﺎدر را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻨﺪرج در ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎی ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ. ﭼﻬﺮه ﯾﮏ ﺟﻨﮕﺠﻮی ﺑﯽﺑﺎك ﺑﺎ ﺧﺼﻠﺖﻫﺎی ﺑﯿﺎﺑﺎنﮔﺮدی ﺑﺮ اﺳﺒﺶ ﻟﺠﺎم ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ ﮐﻪ در ﭘﺸﺖﺳﺮش ﺷﯿﭙﻮرزن، ﭘﺮﭼﻤﺪار و ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺎرز ﻋﺸﺎﯾﺮی اﯾﺴﺘﺎده اﻧﺪ. به نظر می‌رسد این مجسمه با الهام از اندیشه‌ی اتحاد ایرانیان طراحی و ساخته شده است.
شاه شاهان نادر صاحب قران
حال خبر می‌رسد که مجسمه ۱۴ هزار کیلویی نادر شاه توسط بخش فلز پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مطالعه، مستند سازی و آسیب شناسی می‌شود تا ساختمان آرامگاه نادرشاه که از بخش مرکزی محل تدفین نادرشاه و دو تالار موزه تشکیل شده رنگ و بویی تازه به خود بگیرد. ناگفته نماند یکی از تالارها، موزه اسلحه دوره های مختلف تاریخ ایران شامل انواع اسلحه، زره و زین اسب، البسه و پوشاک رزمی نظامیان دوره افشار تا قاجار، نسخ خطی از جمله تاریخ جهانگشای نادری و تابلوی نقاشی جنگ کرنال است.
همچنین دو شمشیر متعلق به نادرشاه یکی مزین به کلمه «السلطان نادر» و دیگری شمشیری که در دشت مغان به سال ۱۱۴۸ هجری در روز تاجگذاری نادر از طرف ملت ایران به وی هدیه شده و این بیت شعر طلاکوب شده روی آن منقش شده است:«هست سلطان بر سلاطین جهان/ شاه شاهان نادر صاحب قران» را در دل خود جای داده است.
موزه دیگراسلحه و آثار مربوط به دوران نادرشاه را نمایش می دهد. قبل از ورود به ساختمان اصلی در داخل محفظه شیشه ای توپ جنگی قرار گرفته است. نوشته های روی توپ حکایت از این دارد که در زمان سلطنت "فیلیپ دوم "پادشاه اسپانیا و پرتغال ساخته شده است. این یکی از پنجاه توپ بزرگی است که با سقوط حکومت و تسخیر دژ پرتغالی‌ها در جزایر هرمز و در زمان شاه عباس بزرگ به دست سپاهان ایران افتاد. طرح کلی آرامگاه یک شش ضلعی است که شکل خیمه و سیاه چادر عشایر کوچ نشین را تداعی می کند که نادر شاه در آن زاده و کشته شده است. از طرح کلاه سربازان قزلباش دوره افشار برای ساخت ستون‌های تالار الگو‌برداری شده است.
سنگ قبر نادر شاه بر اساس طرح و شکل الماس "دریای نور "یادگار گران قیمت نادر شاه از فتح هندوستان حجاری شده و مصالح به کار رفته در مقبره بیشتر از سنگهای خشن و سخت گرانیت کوهسنگی مشهد است. پوشش دیوارهای داخلی آرامگاه نیز از سنگهای مرمر اُخرایی رنگ مراغه انتخاب شده تا مرگ نادر را بهتر تداعی کند. سنگ آرامگاه نادر در گوشه این مربع در پناه دو دیوار جای دارد و به طرف بیرون نگاه می‌کند تا این زاویه و باز بودن تالار حالت صحنه جنگ و دفاع و حمله را تداعی کند. دربهای فلزی داخل برای موزه ها و فضای زیر برج و همچنین نرده های دورتادور باغ هم شکل تبرزین نادر را در اذهان شکل می‌دهد.
پژوهشکده و مجسمه نادر
۷ اردیبهشت ۹۴ بود که خبر آمد مجسمه نادر شاه توسط بخش فلز پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مطالعه ، مستند سازی و آسیب شناسی می شود.، تندیسی که از اواخر بهمن ماه۹۳ داربست‌های آهنی او را در انحصار خود درآورده‌اند. فاز اول عملیات مرمت مجسمه نادری در آرامگاه نادری شامل مطالعات آزمایشگاهی، میدانی، کتابخانه ای، آسیب شناسی و تهیه طرح مرمت مجسمه بود. فازدوم نیز عملیات استحکام بخشی، پاکسازی، حفاظت اضطراری، تثبیت و حفاظت بعد از مرمت را شامل می‌شود.
در آن زمان
محمد رکنی – معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی- با اعلام این خبر به خبرنگار هنرنیوز گفت :« مجسمه نادر جزو نفایس است از این رو پیش از آن که دست به ترکیب آن بزنیم مقرر شد تا طی یک قرارداد۳۵ میلیون تومانی طرف سه الی چهار ماه یک کار مطالعاتی توسط پژوهشکده حفاظت و مرمت پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی انجام شود تا ضرورت حفاظت و مرمت این مجسمه به صورت کاملاً علمی مشخص شود از این رو کارشناسان پژوهشکده به مشهد آمدند و از موزه بازدید کردند تا با قبول طرح مطالعاتی و مستندنگاری به ما اعلام کنند که تا چه سطحی مجاز به مرمت هستیم . پس از مشخص شدن سطح مداخلات، کار مرمت را هم در فاز بعدی به صورت علمی آغاز خواهیم کرد.»
او توضیح داد:« داربست‌های اطراف مجسمه نیز به همین دلیل است چون کارشناسان برای نمونه برداری باید از مجسمه بالا بروند تا مشخص شود کجای مجسمه سوراخ شده یا آسیب دیده است. همچنین باید محل آسیب‌ها و میزان آن به طور کامل بررسی شود البته در زمان مرمت هم به داربست‌ها نیاز داریم.»
مطالعاتی که چهار ماه طول می‌کشد
به نظر می‌رسید کار مرمت مجسمه حدود ۱۰ ماه طول بکشد اما رکنی این توضیح را نیز داد که علاوه بر آن ۳۵ میلیون تومان قرارداد فاز اول به صورت پیش فرض ۱۰۰ میلیون تومان نیز برای مرمت در نظر گرفته شده که بر اساس طرح مطالعاتی پژوهشگاه ممکن است این رقم افزایش یا کاهش یابد اما آنچه مسلم است مسوولان میراث فرهنگی خراسان رضوی علاقه‌مندند تا کاری ماندگار، اصولی و کاملاً علمی انجام شود چرا که تا کنون این مجسمه مرمت نشده است.
افشین ابراهیمی، مدیر گروه پژوهشی سیاست‌های عمومی و امور نظارتی پژوهشکده مرمت آثار تاریخی نیز در گفت و گو با خبرنگار هنرنیوز با بیان این که از ۱۵ فروردین ماه و برای یک دوره سه چهار ماهه مطالعات آسیب شناسی و مستندنگاری این تندیس آغاز شده است، در آن زمان افزود:« بخش فلز پژوهشکده مرمت کارهای مطالعاتی آن را انجام می‌دهد و پس از اتمام این کار مسوولان میراث فرهنگی استان تصمیم خواهند گرفت که مرمت نیزبه پژوهشکده محول شود یا ما ناظر و مشاور کار باشیم. اما آنچه مسلم است کسی دوست ندارد مجسمه‌یی چنین با اهمیت دچار مشکلات مرمتی – حفاظتی شود.»
امان از آلاینده‌ها!
نرگس دوستی- کارشناس مرمت بخش فلز پژوهشکده مرمت- نیز درباره این که معمولاً اشیایی از جنس برنز بر اثر چه مواردی دچار آسیب می‌شوند، می‌گوید:« این آثار اگر در فضای باز و در دسترس مردم باشند آسیب‌های انسانی مانند شکستن و یادگاری نویسی مهمترین خطراتی است که آنها را تهدید می‌کند البته باران‌های اسیدی یکی دیگر از مشکلاتی است که چنین اثاری با آنها دست و پنجه نرم می‌کنند. ترکیب آلاینده‌های هوا در شهرهای بزرگ با باران تولید آلودگی‌هایی را می‌کند که باعث ایجاد رگه‌هایی بر روی مجسمه‌ها می‌شود که به لحاظ ظاهری آسیب جدی به مجسمه وارد می‌کند. بیشترتندیس‌ها در شهرهای بزرگ با چنین مشکلاتی مواجه هستند.»
او ادامه می‌دهد:« اشیا برنزی موزه‌ای نیز در فضای سربسته بیشتر بر اثر رطوبت هوا آسیب می‌بینند. اما آنچه مسلم است رنگ مجسمه نادر در حال حاضر از نظر ظاهری تغییر کرده است که صحبت بیشتر درباره آسیب‌های احتمالی منوط به انجام آزمایش‌های دقیق است.»
سه قبر بدون نادر!
می‌گویند نادرشاه بعد از به قدرت رسيدن در ايران، مشهد را به‌عنوان پايتخت انتخاب کرد. او پس از هر کشورگشايی تصميم به ساخت آرامگاهی برای خود گرفت که به روايت تاريخ سه مقبره، معروف به کلات نادری از ساخته‌های اوست. البته نادر پس از مرگ در هيچ يک از اين مقبره‌های گران‌قيمت به خاک سپرده نشد. اولین مقبرۀ را در سال های ۱۱۴۵-۱۱۴۳ قمری احداث و زمین‌هایی را وقف آن کرد. البته پس از آن که در سال ۱۱۴۸ قمری رسماً شاه ایران شد بلافاصله به فکر فتح هند افتاد چون از این کشورگشایی دست پُر بازگشت تصمیم گرفت مقبرۀ دیگری برای خویش در مشهد احداث کند. از این رو دستور داد تا سنگهای مرمر سِیاهِ حجیم و سنگینی را از ده « خوارقان» آذربایجان به خراسان حمل کنند. بعضی از این سنگ‌ها بیست تا شصت خروار وزن داشتند هزینۀ حمل هر مثقالشان یک و نیم مثقال نقره شد، از این رو سه قطعه از سنگهای مزبور را «ایران خراب » ، «عالم خراب » و خراج عالم » نامیدند.
مقبرۀ دوم ظاهراً در شمال خیابان و رو بروی مقبره پیشین ساخته شد، همان جایی که اکنون مقبره نادر قرار دارد. وی بالأخره در سالهای پایانی عمر در کلات نادری هم بنای دیگری مناسب مقبرۀ خانوادگی احداث کرد ( عمارت خورشید ) اما عاقبت در هیچ یک از مقابر سه گانۀ مزبور به خواب ابدی فرو نرفت .سَر نادر پس از قتلش از قوچان به هرات فرستاده شد و تنش در تهران خاک شد تا آغا محمدخان قاجار بی‌احترامی را نسبت به جسدش کامل کند.
یکی از این قبورساخته شده به هنگام حیات نادر آرامگاهی کوچکی در بالا خیابان مشهد است. این آرامگاه کوچک در سال ۱۱۴۵ هجری قمری در مجاور چهارباغ شاهی و روبروی حرم امام ضا از خشت و گل ساخته شد. سرانجام قوام‌السلطنه در اواخر عهد قاجار(۱۲۹۶ خورشیدی) در محل یکی از مقابر ویران شده نادری، آرامگاه جدیدی برای وی ساخت و استخوانهای او را از تهران به مقبره مزبور حمل کردند.
بنای جدید که در محل فعلی آرامگاه وی قرار داشت مدتی بر پا بود تا این که انجمن آثار ملی ایران در سال ۱۳۳۵ خورشیدی تصمیم گرفت تا آرامگاهی مناسبِ شأن نادرشاه برای وی در همان محل مقبره ساخته شده توسط قوام‌السلطنه، بسازد. این کار از سال ۱۳۳۶ شروع و در سال ۱۳۴۲ به پایان رسید.
ساختمان جدید آرامگاه نادر شاه افشار در تاریخ ۱۲ فرودین ماه سال ۱۳۴۲ به همت انجمن آثار ملی ایران در باغ نادری بازگشایی شد.
