علی حسن آبادی در گفت و گو با هنرنیوز در پاسخ به این پرسش که چگونه این شهر کشف شد؟ گفت: یک پرسش در ذهنم مطرح بود که آن شهر توسی که یزدگرد در پایان دوره ساسانی هنگام یورش اعراب پشت دروازه‌های بسته‌اش ماند و در نهایت در پی سرنوشتش به مرو رفت و کشته شد، کجاست؟ این درحالی است که توس فعلی آن شهر نیست و معماری آن مربوط به دوره اسلامی است.
 

او تأکید کرد: براساس سوابق مطالعاتی شامل گمانه‌زنی‌ها و کاوش‌ها سابقه پیش از اسلام در توس فعلی به دست نیامده و کهن‌ترین آثار آن مربوط به قرن سوم هجری است. از سویی قطعاً شهری هم که در شاهنامه بدان اشاره می‌شود این شهر نیست.

شهر توس ساسانی، شهر توس شاهنامه 

وی افزود: به همین دلیل به دنبال شهر تاریخی دوره ساسانی توس ‌گشتم که پس از حدود ۳ سال که هر سر نخی را دنبال کردم نهایتاً در فروردین سال ۹۰ موفق به شناسایی آن در شهر «خراب» شدم. البته پس از ۱۲ بار بررسی ماهواره‌ای دشت توس، این نقطه شناسایی شده است.
 

این باستان شناس با اشاره به این که علاوه بر این، شهر دیگری هم مربوط به دوره اشکانی در نزدیکی شهر خراب وجود دارد، تأکید کرد: با اوصافی که در شاهنامه داده می‌شود توس به دست جمشید بنیانگذاری شده و توس نوذر مجدداً این شهر ویران را آباد می‌کند. آثار موجود در شهر خراب نیز این دومرحله احداث شهر را گواهی می‌دهد. آخرین دوره آثار هم مربوط به دوره ساسانی است و فعلاً گزینه دیگری وجود ندارد که اثبات نماید توس دوره ساسانی آنجا بوده است.

ثبت شله زرد یا اثر ساسانی؟
وی توضیح داد: شهر خراب در ۳۳ کیلومتری غرب توس فعلی، مربع شکل با ابعادی حدوداً۷۰۰ متردر ۷۰۰ متر و وسعتی حدود ۵۰ هکتار بنا شده که معماری دوره ساسانی آن در حصارهای شهر کاملاً واضح است. خشت‌هایی که حصار با آن ساخته شده ابعاد ۴۰*۴۰ سانتی متر دارد و در بخش‌هایی که معمار می‌خواسته جلوی رانش حصار را بگیرد در ارتفاع قطع انسان، خشت یک متری به کار رفته است. این خشت‌ها استثنایی هستند و تا کنون در هیچ جا کاربرد نداشتند. ابعاد خشت‌ها یک متر در ۲۵ سانتی متر است و ضخامت آن ۱۰ الی ۱۵ سانتی‌متر است.
 

حسن آبادی درباره علت تخریب شهر خراب گفت: از تاریخ شناسایی، این مکان را برای ثبت به معاونت میراث فرهنگی خراسان رضوی پیشنهاد دادم اما دوستان با این منطق که اگر این آثار ثبت شوند باید مورد حفاظت قرار گیرند، این کار را انجام ندادند! این در حالی بود که در همین دوران شله‌ مشهدی، مراسم قاشق‌زنی، قره قاط ( نوعی گیاه ) را ثبت می‌کردند و آثار مهم تاریخی از هیچ حمایتی برخوردار نشد.
 

اومتذکر شد: از تاریخ شناسایی دو سال گذشته و در این مدت پنج مرتبه این شهر توسط کشاورزان محل مورد تخریب و تجاوز قرار گرفته به گونه‌ای که شاید یکسال دیگر اندک بقایایی بتوانیم از آن پیدا کنیم.


استان نه!

او گفت: زمانی که تصویر شهر تاریخی توس را به معاون وقت میراث فرهنگی استان در سال ۹۰ نشان دادم. ایشان تصویر هوایی را کف اتاق پرت کرد و گفت کاری که ما می‌خواهیم انجام بدهید! میراث فرهنگی دغدغه‌اش حفظ آثار یا مطالعات باستان‌شناسی نیست. هرچند تحت فشارهایی به دلیل تخریب‌های صورت گرفته در این شهر،مسئولان مربوطه تصمیم به ثبت شهر خراب گرفتند اما هنوزهم این اثر باستانی ثبت نشده است.
 

خاک توس گوجه‌ی خوب می‌دهد
حسن آبادی که هشت فصل در کاوش‌های بندیان درگز با استاد مهدی رهبر همکاری داشته ادامه داد:۲۶ فروردین ۹۰ وقتی به توس ساسانی رسیدم در صحنه دردناکی شاهد بار زدن خاک حصارها توسط لودر بودم. کمپرسی‌ها هم به صف ایستاده‌ و کشاورزان خاک را برای بازدهی بیشتر محصول می‌بردند. وقتی گفتم می‌دانید این یک اثر باستانی است؟ چه می‌کنید؟ درپاسخ گفتند: نمی‌دانید چه گوجه‌ای می‌دهد! 

او تصریح کرد: مردم ما اگر آگاه باشند این کارها را نمی‌کنند.آن روز من نیروی انتظامی چناران را به محل کشاندم و تخریب متوقف شد اما چون اثر ثبتی نبود مجدداً آغاز به کار کردند. متأسفانه عدم ثبت باعث شده نتوانیم از این اثر ساسانی حفاظت کنیم.