پژوهشگران و منابع مورداستفاده‌ی آنها دلایل متعددی برای برگزاری جشن سده و چگونگی برپا داشتن و به وجود آمدن آن عنوان کرده‌اند اما هیچ یک از این دلیل‌ها را نمی توان با قاطعیت پذیرفت.

آن چه مسلم است این که طی هزاران سال این جشن ملی توسط همه‌ی ساکنان فلات ایران درخور موقعیت جغرافیایی خود و با باورهای دینی و قومی خاص آن منطقه برگزار می‌شود. از همین روی به سبب تغیر نام و دگرگونی و آمیخته شدن این جشن‌ها با آیین‌های دینی نمی‌توان آن را تنها به یک قوم یا یک دین نسبت داد. 

این جشن با نام‌هایی چون سده، هله هله، چله‌ی کوچک، کرده، جشن چوپانان، سده سوزی و....با اندکی تفاوت در جغرافیای ایران بزرگ برگزار می‌گردد. یکی از این جشن‌ها مراسم عروسی پیرشالیار هورامی (پیر شهریار اورامی) است که در روستای اورامان تخت کردستان در روزچهارشنبه‌ای که به نیمه‌ی بهمن ماه نزدیک است، آغازمی‌شود و تا سه روز ادامه دارد.

پیر در باور ایرانیان به معنای راهبر، مراد و بزرگ است و در غرب ایران از قرن اول هجری افراد زیادی با عنوان پیر وظیفه رهبری و جلوداری جنبش‌های اجتماعی و گاه مذهبی منطقه را به دوش می‌کشیدند. این پیرها به ۹۹ پیر شاهو معروفند: پیرحیات ماچینی، پیرتیمور اورامی ، پیرتهماسب کرمانی، پیررستم، پیرزرین، پیرهجیج، پیرشالیار اول، دوم و سوم و....از آن جمله‌اند.

گفته می‌شود این جشن به مناسبت ازدواج پیر شالیار با دختر حاکم بخارا شاه بهارخاتون روی داده، اما شواهد نشان دهنده‌ی آن است که این جشن جز موارد اندک، تفاوتی با سده ندارد.

پیر شالیار اول از بزرگان باطنیان غرب ایران ( جامعه‌ی یارسان و دراویش قادری ) بوده و پیروانش او را صاحب کرامات و شفادهنده‌ی بیماران می‌دانند. کتابی از او با عنوان معرفت پیر شالیار به جا مانده و پیروان پیر بر این باورند غیر نباید آن را ببیند، البته به طور یقین نمی‌توان گفت این کتاب اثر کدام پیر شهریار است

برخی صاحبنظران معتقدند پیر شالیار اول زرتشتی بوده است و این جشن را جشنی زرتشتی می‌خوانند، اما اعمالی مانند قربانی کردن گوسفند و گاو که در آیین زرتشت منع شده است و برخی باورهای دیگر، همچنین تنوع مذهبی و وجود ادیان کهن در منطقه مانند صابیین، ایزدی‌ها، ملک طاووسی‌ها، یارسان‌ها و دیگر دراویش که بیشتر ریشه‌ی باستانی دارند و از سوی دیگر توجه به این نکته که در دوره‌ی ساسانیان مردم منطقه دین غیر زرتشتی داشته‌اند و چگونه پس از حمله‌ی اعراب زرتشتی شده‌اند؟ برای این نظر جای پرسش باقی می‌گذارد.

زنده یاد رشید یاسمی« پیر شالیار را همان هوشنگ پیشدادی می‌داند» بدین اعتبار که روح هوشنگ پیشدادی در پیرشالیار حلول کرده است. این باور کهن که روح از جسمی به جسم دیگر یا از انسانی به انسان دیگر حلول می‌کند هنوز در بین برخی ایرانیان به ویژه ساکنان این دیار رواج دارد.

از عناصر مقدس در جشن پیر شالیار آتش است که در روز جشن آتشی برمی‌افروزند و صدها نفر به دور آن حلقه زده و دف زنان به رقص و شادمانی می‌پردازند. همچون جشن تیرگان و آبریزگان که آب عنصر مقدسی است، در این جشن نیز آتش حایز اهمیت است. جشن سده را جشن آتش می‌خوانند.

این جشن چون جشنی همگانی است، همه‌ی مردم در آن شرکت می‌کنند و مشتاقانی از دیگر نقاط به هورامان می‌آیند. مردم روستا از محصولات خود آش می‌پزند تا مهمان‌های پیر، گرسنه نمانند. همچنین از گردوهایی که محصول همان سال است و از درختان مقدسی چیده شده که هر یک به نام یکی از ۹۹ پیر کاشته شده‌اند، به درب خانه‌های روستاییان می‌برند و با آداب مخصوص تقسیم می کنند.

موارد دیگری وجود دارد که همانندی این جشن‌ها را نشان می‌دهد اما این جشن هر طور که برگزار شود، ریشه در باورهای کهن این سرزمین دارد و سرمایه‌ی فرهنگی این کشور هستند و نباید تنها به جنبه‌های خرافی و یا متافیزیکی آن توجه بیشتری نشان داد، بلکه می‌توان با ثبت جهانی این جشن‌ها به توانمندی‌های گردشگری مناطقی که این خرده فرهنگ‌ها در پاس داشته می‌شود، افزود و هم جایگاه از دست رفته‌ی شادی، شادمانی، جشن و سرور را در ایران باز یافت.
حسین زندی