با مرتضی رضوانفر نماینده ایران در حوزه‌ی میراث معنوی در یونسکو و پیشین رئيس پژوهشکده مردم شناسي سازمان ميراث فرهنگی،صنايع دستی و گردشگری به گفت و گو نشستیم.
ضرورت ثبت میراث معنوی چیست؟
یونسکو بیش از دو دهه است به موضوع تازه‌ای مثل میراث معنوی پرداخته و معتقد است برای مقابله با جهانی شدن و شبیه شدن تمام افراد و جوامع به یکدیگر و در نتیجه آن کم ارزش شدن انسانها یکی از بهترین راه‌های مقابله پرداختن به میراث معنوی است.
چرا؟
چون جهانی شدن باعث هم شکل شدن همه جوامع و بی‌ارزش شدن آنها می‌شود. بنابراین برای حفظ تنوع فرهنگی و تفاوتها باید میراث معنوی حفظ شود. و به همین سبب یونسکو به دنبال تصویب کنوانسیون حفاظت از میراث معنوی یا کنوانسیون ۲۰۰۳ رفته است.
این تاکید کنوانسیون شبیه بخشی از آیات قران هم هست. آیه ۱۴ سوره احزاب که اشاره دارد به این موضوع که با آن که ما بشر را از یک زن و مرد آفریدیم اما آنها را به اقوام و گروه‌های مختلف درآمیختیم تا یکدیگر را بشناسند. محتوای کنوانسیون هم همین است. به عبارتی برای اینکه صلح جهانی شکل بگیرد و انسانها ارزش داشته باشند و به هم جذب شوند بهترین کار حفظ تفاوتها و تنوع هاست.
به نظر شما آیا این تاکید در کشور ما هم وجود دارد؟
برعکس، آنچه در کشورهایی مثل ما مدیران برآن تاکید دارند آن است که دامن زدن به یک سری تشابهات و موارد همسان است که باعث صلح و دوستی می‌شوند. درحالی که یونسکو معتقد است تفاوتها باعث گفتگو می‌شوند. فرضا اگر لباس من با یک قوم دیگر شباهت داشته باشد یک نوع رقابت ایجاد می‌شود. من می‌گویم لباس من اصیل‌تر است و دیگری در مورد خودش چنین ادعایی دارد. درغذا، رفتار، آیین‌ها تشابهات منجر به دامن زدن به رقابت می‌شود، در حالی‌که تفاوتها باعث جذابیت و کشف تفاوتها می‌شود.
پروسه ثبت آثارمعنوی به چه شکل است؟
کشورهای عضو کنواسیون متعهد می‌شوند که نسبت به شناسایی، معرفی و ترویج مواریث معنوی در حوزه کشور خودشان فعالیت کنند. نخستین کار تهیه فهرست از عناصر میراث معنوی است.
کنواسیون معتقد ثبت آثار معنوی چند کارکرد دارد. خود ثبت یک نوع حفاظت است و بوسیله آن تراکم عناصر را متوجه می‌شویم: مثلا در یک استان یا قوم یک سری عناصر آیینی بیشتر گسترش دارد اما در جای دیگر به دلیل نزدیکی به شهرهای بزرگ، تجدد باعث از بین رفتن فرهنگ سنتی شده است و در مجموع متوجه می‌شویم چه عناصری در چه گستره جغرافیایی بیشتر رواج دارد.
کارکرد دیگر ثبت آن است که اگر مردم و دستگاه‌های مردمی بخواهند اقدام به حفاظت کنند براساس این فهرست برنامه‌ریزی و سیاستگذاری کنند و بفهمند کدام عناصر در معرض قرار دارد و بیشتر به آن بپردازند و یا کدام از اوضاع بهتری برخوردارند آنها در الویت دوم قرار بگیرند. براساس این کارکرد کشورها موظف به ثبت این عناصر شدند.
وقتی این عناصر در فهرست ملی ثبت شود. براساس سهمیه یونسکو کشورها پرونده‌هایشان را بر اساس ۴-۵ معیار برای یونسکو ارسال می‌کنند که باید اثبات شود ثبت این آثار میراث معنوی منجر به گفتگو بین تمدنها و دامن زدن به صلح بین اقوام می‌شود که پس از ارزیابی در یونسکو به ثبت می‌رسد.
و در ثبت ملی چه اتفاقی رخ می‌دهد؟
در ثبت ملی در میراث فرهنگی استان یا ارشاد یا دستگاه‌های مختلف استان یا در تعامل با میراث فرصتها را پر می‌کنند .که شامل توضیح آن عنصر، فیلم، عکس فایلهای صوتی و مستنداتی می‌شوند که نشانگر ارزش آن عنصر باشد که تهیه و برای اداره کل ثبت ارسال می‌شوند. آنجا طی چند مرحله داوری نهایتاً در صورت کامل بودن پرونده ثبت می‌شوند.
درباره چرایی ضعف ثبت و مستند نگاری برخی پرونده‌های میراث معنوی مثل صنایع دستی توضیح دهید و این که چرا گاهی پرونده‌ای به ثبت رسیده و تکمیل پرونده به بعد موکول شده است؟
ثبت چند مرحله داوری دارد که تمام مستندات،فیلم، فایلهای صوتی و عکس بررسی می‌شوند و براساس آن به شورای عالی ثبت می‌رود.
اما اتفاقاتی هم افتاده که خیلی سریع منجر به ثبت یک پرونده میراث معنوی شده است؟
برای پرونده‌هایی این چنینی برنامه‌ریزی سریع می‌شود. یک پرونده در طول زمان شکل می‌گیرد و مستنداتش تهیه می‌شود یک موقع به دلایلی تعجیلی در تهیه یک پرونده وجود دارد که برای آن برنامه‌ریزی خاص هم وجود دارد که باعث آسیب رسیدن به پروسه تهیه پرونده نمی‌شود.
کنوانسیون می‌گوید در فهرست ثبتی چند مورد را در نظر گرفت نباید گفت: چه عنصری مهم است، چه عنصری مهم نیست. همه عناصر فرهنگی مهمند. نمی‌توانیم بگوییم چون این آیین را ۵ میلیون نفر انجام می‌دهند و آیین دیگر را ۵ نفر .اولی به دومی ارجعیت دارد یا برعکس. هر دو باید ثبت شود.
طبق نظر کنوانسیون در ثبت نخستین اقدام، ثبت آن عنصر با چکیده‌ای از موضوع است سپس به مرحله مستندسازی می‌رسیم که جدای از ثبت کنوانسیون مجاب می‌کند که دولتها به دنبال مستندسازی بروند.
ایران در این زمینه جلوتر عمل کرده و همراه ثبت قوانین، چکیده آنها را به همراه فیلم، عکس و مستندات ارائه می‌کند.
از نظر کنواسیون مرحله اول حفاظت از میراث فرهنگی تهیه فهرست و لیست و بعد مستندسازی است. البته هند، کره، فیلیپین و برخی کشورهای اروپایی همراه فهرست، مستندات را هم جمع می‌کنند و گرنه نیاز به این کار نیست.
