سنتور بر پایه بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران به شمار می‌رود. بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که این ساز طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سده کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره ویژه و عام‌اند. به همین بهانه با «محمدجلیل عندلیبی»، نوازنده پیشکسوت سنتور، به گفتگو نشسته ایم که می خوانیم؛ 

نقش و جایگاه سنتور را در موسیقی امروز و اجراهای گروهی چگونه ارزیابی می کنید؟ 

معمولاً سنتور به دلیل اینکه ۷۲ سیم دارد، از جعبه رزونانس خوبی برخوردار است. به طوری که حتی انعکاس صدا در آن نیازی به میکروفون ندارد. جعبه رزونانس موجب می شود صدا منعکس شود. من معتقدم مشکل ترین ساز، سنتور است. عوام فکر می کنند که سنتور راحت ترین ساز است ولی من می گویم مشکل ترین ساز است؛ به دلیل اینکه کوک سنتور، نوازنده را پیر می کند. به این دلیل که سیم های بسیاری دارد و مانند کمانچه و ویولن نیست که سیم های محدودی داشته باشد. در نتیجه از لحاظ روانی، زمانی که نوازنده سنتور پیر هم شود گوش او فراتر از دیگر نوازنده ها می شنود و در اینجا مسئله گوش نوازنده مطرح می شود که به دلیل داشتن شنوایی قوی خود می تواند دیگر سازها را کوک کند. نکته دوم مسئله سونوریته سنتور است که سونوریته آن طول و برد صدای زیادی دارد و یکی از دلایلی است که سنتور را در مرکزیت ارکستر قرار می دهد. مسئله سوم این است که سازهای دیگر را حتماً باید با سنتور کوک کنند به این دلیل که اگر ذره ای سنتور ناکوک باشد، همزمان نمی توان ۷۲ سیم را روی سن کوک کرد و با کوچکترین صدا و گرما و سرما کوک سنتور به هم می ریزد در نتیجه کوک آن مشکل می شود. نوازنده سنتور به این دلایل در مرکزیت ارکستر قرار می گیرد و می توان گفت مهمترین ساز است و به همین جهت معمولاً نوازنده سنتور به عنوان سرپرست انتخاب می شود. 

پس می توان گفت سنتور این توانایی را دارد که در اجرای گروهی به صورت تک نواز درآید. 

صددرصد. سنتور در موسیقی ایران حکم پیانو در غرب را دارد که در مرکز همه سازها قرار می گیرد. سنتور سه سونوریته مشخص دارد؛ سیم زرد، سیم سفید و سیم پشت خرک. بعضی مواقع سنتورهایی که ۱۴ خرک هستند، طوری طراحی می شد که بتوان یک اکتاو دیگر به آن اضافه کرد. پشت خرک سیم های زرد نیز می توان گاهی اوقات کوک طراحی کرد. پشت خرک سیم های زرد، اکتاو ۴ محسوب می شود که معمولاً استفاده نمی شود چون مشکل است. همه سازها قابلیت تکنوازی را دارند حتی من معتقدم کمانچه و تار نیز می توانند به تک نوازی بپردازند. به دلیل اینکه تمام سازها صدای خوش دارند به خصوص سازهای سنتی. ولی در تک نوازی نیز نسبت وجود دارد. تک نوازی بر روی سنتور بسیار مشکل تر از دیگر سازها است به دلیل اینکه نوازنده سنتور دستش بسته است یعنی همان سازی که در ابتدا کوک می شود در اختیار نوازنده قرار می گیرد و دیگر نمی توان مانند تار آن را روی سن کوک کرد. 

ممکن است سنتور در حین اجرا از کوک خارج شود؟ 

خیر. کوک ثابت است و معمولاً سنتور از کوک خارج نمی شود. به همین دلیل بر سر مضراب نمد می زنند تا زمانی که سنتور از کوک خارج شد، صدای گوشخراشی از سنتور شنیده نشود و صدای سنتور در سازهای دیگر جذب می شود. در واقع نمد مضراب کمک می کند تا صدای سنتور خارج درنیاید نوازنده سنتور باید به قدری قبراق باشد که بداند چه کاری می خواهد انجام دهد. نمد بر سر مضراب موجب می شود تا ضربه بر سیم صدای ملیح و دلنوازی خلق کند در حالی که اگر چوب خالص بر سیم های سنتور بخورد صدای گوشخراشی تولید می کند. 

سنتور مبنای ارکستر است و من به دلیل اینکه رهبر ارکستر هم هستم و بسیاری از آلبوم های شهرام ناظری را من آهنگسازی کرده ام در ارکستر و اجرای خود، سنتور را با نوازنده نی هماهنگ می کردم. یعنی کاری می کردم که وقتی صدای نی نوازنده شنیده می شد با صدای سنتور در یک ردیف و آهنگ باشد. ترکیب صدای سنتور و نی را بسیار دوست دارم. 

سنتور و نوازندگان آن چه جایگاه و مرتبه ای بین دیگر سازها و نوازندگان دارند؟ 

سنتور جایگاه بالاتری دارد و می توان گفت رهبر تمام سازهاست. سنتور از لحاظ برد و تیزی صدا از دیگر سازها بالاتر است. 

صاحبان سبک و سیاق سنتور را چه کسانی می دانید؟ 

استاد پایور که رهبر ارکستر نیز بود. مرحوم پرویز مشکاتیان که نوازنده بسیار خوبی بود و پشنگ کامکار که رهبر سنتور گروه کامکاران است؛ از صاحبان سبک و سیاق در سنتور بوده اند. 



نوازندگی سنتور و نوازندگان آن چه مشکلاتی دارند؟ 

سنتور فقط مشکل کوک دارد. کوک سنتور به قدری حساس است که حتی بخار نفس نوازنده نیز کوک سنتور را به هم می ریزد. 

در پایان اگر نکته ای را لازم به ذکر می دانید، بفرمایید. 

مهمترین مسئله ای که وجود دارد این است که ذوق موسیقی به شدت کم شده است و گوش شنیدن برای موسیقی خوب نیز وجود ندارد و از طرفی آهنگسازی ضعیف شده است. در موسیقی امروز ما تبلیغات نقش اساسی دارد. مردم، هر خواننده و آهنگسازی را که تبلیغات بیشتری داشته باشد، بیشتر و بهتر می پسندند و متأسفانه خود مردم فکر نمی کنند که چه نوع موسیقی خوب است و از موسیقی اصیل و سنتی دور شده اند. از طرفی صداوسیما نیز فرهنگ شنیداری موسیقی را اشاعه نداده است و متأسفانه هیچکس به وضعیت بد موسیقی در کشور توجهی ندارد. 

گفتگو: سارا علیپور