هنر نیوز - تأثیرات نهضت عاشورا در استقلال پاکستان

اختلافات میان هندوها و مسلمانان، کشنده بود و در صورت تداوم به نابودی مسلمانان منجر می‏شد. از جمله اولین افرادی که نغمه‏ی تشکیل پاکستان و برقراری دولتی مسلمان و پشتیبان مصالح مسلمین و فرهنگ اسلامی را مطرح ساخت، شاعر و فیلسوف بزرگ مسلمان، دکتر محمد اقبال لاهوری بود

تأثیرات نهضت عاشورا در استقلال پاکستان

اختلافات میان هندوها و مسلمانان، کشنده بود و در صورت تداوم به نابودی مسلمانان منجر می‏شد. از جمله اولین افرادی که نغمه‏ی تشکیل پاکستان و برقراری دولتی مسلمان و پشتیبان مصالح مسلمین و فرهنگ اسلامی را مطرح ساخت، شاعر و فیلسوف بزرگ مسلمان، دکتر محمد اقبال لاهوری بود.

اقبال در میان مسلمانان و غیرمسلمانان به عنوان یک رجل سیاسی، معروف نبوده، مسلمین او را از دریچه‏ی اشعار پرشور و پراحساسش که روح امید به بازگشت دوران مجد اسلامی را در مردم می‏دمید و عزت و بزرگ‏داشت فرهنگ و آموزش‏های این آیین را، به آنان تلقین می‏کرد، شناخته بودند. و بدو عشق و ارادت می‏ورزیدند و از افکار و اندیشه‏هایش پیروی می‏کردند. در حقیقت افکار این مرد بزرگ، نقش رهبری توده‏های مسلمان را ایفا می‏کرد و امید به پیدایش یک رنسانس اسلامی را در آنان زنده می‏ساخت.۱۸

او در خصوص استقلال هند و پاکستان چنین می‏گوید: راه‏حل‏هایی که از کارگاه‏های سیاست بریتانیا به ملت هند پیشنهاد می‏شود، فقط به منظور آن است که نفوذ دولت انگلیس را در این سرزمین باقی نگاه داشته و همگی را چشم انتظار لطف و عنایت آن دولت قرار دهد. بی‏شک انگلیسی‏ها به مصلحت خود نمی‏بینند که مسائل مورد اختلاف را حل کنند، زیرا در این صورت تمام بهانه‏ها و دست آوردهای آنان برای اقامت در هندوستان، باطل و بی‏اثر خواهد شد. من به مسلمانان هشدار می‏دهم و اعلام می‏کنم که باید هر گونه وضعی را که هندوها یا انگلیسی‏ها پیشنهاد می‏کنند، مردود بدانند، راه مستقیم و میانه‏ی خود را که سرانجام به حفظ موجودیت اسلامی آنان منتهی می‏شود، طی کنند و با تشکیل دولتی مستقل، آزادی خود را که در سایه‏ی آن می‏توان خواسته‏های ملی و مذهبی را برآورده ساخت، به دست آورند.۱۹

اقبال، مردم جامعه‏ی خود را برای رهایی از چنگال استعمار انگلستان، به آموزه‏های عاشورایی توجه می‏دهد و در اشعاری این روحیه را به ملتش ارزانی می‏دارد.

در نوای زندگی سوز از حسین اصل حریت بیاموز از حسین۲۰
در نظر اقبال، امام حسین، قیام کرده تا در همیشه‏ی تاریخ، درس حریت را به انسان‏ها بیاموزد. پس از آنکه یزید آزادی‏کش و فضیلت بر باد ده آن را به نابودی کشانده بود.

چون خلافت رشته از قرآن گسیخت حریت را زهر اندر کام ریخت
خاست آن سرجلوه‏ی خیرالامم چون سحاب قبله، یاران در قدم۲۱
در اندیشه‏ی اقبال، امام حسین علیه‏السلام نه تنها آزادی‏بخش است بلکه حیات‏بخش هم می‏باشد، یعنی در روزگاری که آدمیان، از حق زندگی و نفس کشیدن به اختیار خویش محرومند، به آنان حق حیات و زیستن می‏دهد.
بر زمین کربلا بارید و رفت لاله در ویرانه‏ها کارید و رفت۲۲

در شعر دیگری آن سرور آزادگان را به مردمش معرفی می‏کند، تا راه و روش و سیره‏ی نیکوی او را سرمشق خود قرار دهند.
تا قیامت قطع استبداد کرد موج خون او چمن ایجاد کرد
بهر حق در خاک و خون غلطیده است پس بنای لا اله گردیده است۲۳
تیغ بهر عزت دین است و بس قصد او حفظ آیین است و بس۲۴

از دیدگاه اقبال، امام حسین، عزت و آزادی‏خواهی را وجهه‏ی همت قرار داده و همین راه را هم برای همه‏ی انسان‏ها مطرح نموده است.

خون او تفسیر این اسرار کرد ملت خوابیده را بیدار کرد
تیغ را چون از میان او برکشید از رگ ارباب باطل خون کشید
نقش الا اللّه‏ بر صحرا نوشت سطر عنوان نجات ما نوشت
تار ما از زخمه‏اش لرزان هنوز تازه از تکبیر او ایمان هنوز۲۵
اقبال، بیدارگر شرق، با دمیدن این روحیه در ملتش و در ملت‏های دیگر اسلامی و با الهامی که از عاشورای حسینی گرفته، قبسی از نور رهایی را فراروی ملت‏های اسلامی روشن ساخته و همواره این قبس، هشیارگر و بیدارگر است. رحمت خدا بر روح جاوید اقبال باد که در عصر فسردگی و خموشی، فریاد رهایی را از درس‏های عاشورایی مطرح ساخت. خدایش با حسین محشور گرداند.

با آموزه‏های عاشورایی اقبال، محمد علی جناح قائد پاکستان هم درباره‏ی حسین بن علی چنین می‏گوید:

هیچ نمونه‏ای از شجاعت، بهتر از امام حسین، به لحاظ فداکاری وتهورش در عالم نمی‏توان سراغ گرفت. به عقیده‏ی من، تمام مسلمین باید از این شهیدی که خود را در سرزمین کربلا قربان کرد، سرمشق بگیرند و از او پیروی نمایند.۲۶

بالاخره مردم پاکستان تحت لوای اسلام و عاشورا متحد شدند و به استقلال پاکستان کمک کردند، روز عاشورا در این کشور تعطیل رسمی است.

۵ـ موج‏آفرینی عاشورا در لبنان

لبنان، کشوری جداشده از امپراطوری عثمانی است و از زمان پیدایش استعمار و به ویژه صهیونیسم، مولود آن، زخمه‏ای سنگین را بر تن خویش احساس می‏کند. افراد زیادی در استقلال لبنان دارای نقش و اثر بوده‏اند، همچون سنیان و مسیحیان، ولی بیشترین سهم را در این مبارزات استقلال‏خواهانه، شیعیان بر عهده داشته‏اند. شیعیان بیشتر در مناطق جنوبی سکونت دارند و منطقه‏ی جنوب هم در تاریخ لبنان، بسیار درخشیده است. علمای بزرگ جنوب، یعنی جبل عامل لبنان، همواره از حریم تشیع دفاع نموده و برای رهایی لبنان، از روحیه‏ی حماسی‏گری عاشورا بهره‏ی فراوان جسته‏اند، شخصیت‏های ممتازی همچون سید عبدالحسین شرف‏الدین و در این اواخر، سید موسی صدر از جمله شخصیت‏هایی هستند که با تکیه بر آموزه‏های عاشورایی، حرکت عظیمی را در لبنان پایه‏گذاری نموده‏اند.

در ایام «تاسوعا» و «عاشورا» مردم، منقلب و برافروخته‏اند و اجتماعات شیعیان در این ایام می‏تواند تظاهراتی بسیار عظیم، پرشور و پرهیجان برپاکند.۲۷

با الهام‏گیری از نهضت تاریخی و مهم عاشورا، تشکل‏های انقلابی و سیاسی فراوانی به وجود آمد و انجمن‏هایی شکل گرفت، همچون انجمن نیکوکاران که به تلاش‏های محرومیت‏زدایی از چهره‏ی لبنان مظلوم می‏پرداخت، مراکزی همچون مرکز تحقیقات اسلامی و از همه مهم‏تر، مجلس عالی شیعیان لبنان که با تقلید از فلسفه‏ی عاشورا به تعقیب هدف‏های اسلامی و شیعی می‏پردازد. این حرکت‏های بزرگ، سبب شده و می‏شوند همه ساله در ایام تاسوعا و عاشورا روحیه‏ی ظلم‏ستیزی تبدیل به فرهنگی جاوید و ثابت و پایدار در ملت و جامعه‏ی لبنان گردد و این مسأله برای هر کس که آشنایی مختصری با حماسه‏آفرینی‏ها در لبنان داشته باشد، کاملاً مشهود و روشن است.

۶ـ تأثیرات سازنده‏ی عاشورا در چین

واقعیت این است که نحوه‏ی زندگی مسلمانان در چین، امری مبهم و ناشناخته است و البته تلاش گسترده‏ای هم صورت گرفته که مسلمانان در چین، حالتی از انزوا را برگزینند. از لحظه‏ی ورود اسلام به چین، مناسک دینی در آنجا به اجرا در می‏آمده و تأثیرات گسترده‏ای را هم با خود داشته است. چنان که مشهور است ورود اسلام به چین بیشتر مرهون تلاش مسلمانان هندی‏تبار بوده، که با چنین تأثیرگذاری؛ اندیشه‏ها، عقاید و آیین و رسوم خود را به چین منتقل ساخته‏اند. یکی از آیین‏های مهم و تحول‏سازی که بدان‏جا منتقل شده، برگزاری سوگ و ماتم برای سالار شهیدان، اباعبداللّه‏ الحسین علیه‏السلام است. در چین با توجه به آموزه‏های شیعی و الهام‏گیری از نهضت عاشورا، حرکت‏ها و تحولاتی روی داده است که به عنوان نقطه‏های عطف به نهضت عاشورا است.

یکی از دلایلی که این مذهب (تشیع) توانسته است به عنوان عاملی وحدت‏بخش، چنین نقش ثمربخشی را به عهده بگیرد، این است که توانسته به نوعی سمت‏گیری معنوی
به عنوان نماد آرمان اجتماعی و سیاسی عینیت بخشد و از آن طریق توجه گروه را از درگیر شدن در مسائل گوناگون انتفاعی منحرف کند و آن را به سوی هدفی والاتر معطوف دارد.۲۸

در چین به برخی از شخصیت‏های مبارزی که در راه آرمان‏های استقلال‏طلبانه و معنوی، کشته شده‏اند، همچون حسین بن علی علیه‏السلام لقب شهید می‏هند.

یکی دانستن شخصیت ماهوالونگ با یک هدایت‏گر و در نهایت با یک شهید عاشورایی نکته‏ی بسیار مهمی است که در چین رواج دارد.

احترام و تکریم مردم نسبت به او (ماهوالونگ) پس از مرگش چگونه توجیه می‏شود؟ یک توجیه ممکن است این باشد که چون او را به اتفاق پسر و اطرافیانش اعدام کردند، به شهیدی بدل می‏شود. مرگ غم‏انگیز ماهوالونگ همچون مرگ حسین در کربلا که در نهایت موجب گردید شیعیان او را شهیدی و واسطه‏ی میان خداوند و بشر بدانند، در نزد پیروانش به نمادی از شهادت بدل شد و قبرش نه تنها زیارتگاه گردید بلکه به صورت کانون عبادت درآمد.۲۹

عاشورا در میان ملت‏های دیگر

در کشورهای فراوان دیگری، عاشورا به نمادی از حقیقت و حقانیت و مظلومیت حق بدل شده و به عنوان راهی برای مبارزه‏ی مقدس تلقی و قلمداد شده و می‏شود. امام خمینی در کلامی بلند، این مسأله را به تصویر کشیده و می‏فرمایند:

شما در کجا سراغ دارید که ملتی اینطور هم‏آهنگ بشود، این‏ها را در تمام کشورهای اسلامی و ملت‏های اسلامی سیدالشهدا در روز تاسوعا و عاشورا هم‏آهنگ کرده است. بروید هندوستان همین بساط است، بروید پاکستان همین بساط است، بروید اندونزی همین بساط است، بروید افغانستان، هر جا بروید همین بساط است.۳۰

علت و فلسفه‏ی کلی این مسأله، این است که شهادت امام حسین در روز عاشورا زخمی عمیق بر قلب انسان‏های پاک، حق‏خواه و فضیلت‏طلب است که مسلمانان جهان هرگز آن را فراموش نکرده و یاد و ذکر آن حماسه‏ی بزرگ را همواره به خاطر دارند. در مصر، تایلند، الجزایر، بحرین و سایر کشورهای دیگر، نام عاشورا پرآوازه است. در بحرین، عاشورا از مهم‏ترین روزهای تاریخی شمرده می‏شود، آن روز تعطیل است و مردم در حسینیه‏ها به عزادای می‏پردازند و روح خود را با الهام از درس‏های مکرر و جاوید و همیشگی عاشورا لبریز از حماسه و عشق می‏نمایند.

در بنگلادش، هر ساله مراسم عزاداری عاشورا با شور و احساس بسیاری برگزار می‏شود. یکی از ثمرات این مسأله، این بود که سید دادار علی، علمای شیعه را از پذیرفتن هر گونه القاب و عناوین و نشان‏های افتخار از انگلیسی‏ها منع کرد.۳۱

در اندونزی نیز همین مسأله به شدت ملحوظ و محسوس است.

ایام محرم و عاشورا و حتی ماه صفر مورد تعظیم و احترام اغلب مسلمانان اندونزی اعم از شیعه و سنی است. آنان، نام محرم را «سورا» می‏نامند و ماه محرم و صفر به ماه حسن و حسین علیه‏السلام مشهور است.۳۲

گزارش‏های فراوانی نیز از فیلیپین وجود دارد که محرم در آنجا، نمادی از عشق و حماسه است و لذا در فیلیپین، ایام محرم، ایام عشق در میان جمعیت‏های وسیعی از مسلمین محسوب شده و مورد احترام است.

از سال‏ها قبل، سادات و شیعیانی که به فیلیپین، خصوصا «صولو» رفته‏اند، نقش مهمی در گسترش و اقتدار شیعه داشته و مراسم عاشورا را در دهه‏ی اول محرم برگزار می‏کنند.۳۳

در فیلیپین، روزهای بزرگی را محترم می‏شمارند.

هم‏چنین روزهای بزرگ دیگری هستند که هر یک به مناسبتی از لحاظ مذهبی برای موروها عزیزند و به بزرگ‏داشت آنها همت می‏گمارند، از جمله، روز عاشورای حسینی را با مراسمی مخصوص، در مساجد، به یاد شهدای کربلا برپا می‏دارند و آن روز را روزه می‏گیرند.۳۴

در تایلند، بسیاری از مردم تحت تأثیر گروهی از تجار ایرانی، به رهبری شیخ احمد قمی، به اسلام و تشیع روی آورده، در ایام محرم به تعزیه و عزاداری می‏پردازند.۳۵

در آلبانی نیز، عاشورا تأثیری سازنده داشته است.

بیشتر مسلمانان آلبانی شیعه هستند، و دیوان شعری نامی این دیار، درباره‏ی وقایع عاشورا جزء شاهکارهای ادبی آلبانی است، شعرای آلبانی با الهام از عاشورا، سرزمین
آلبانی را به کربلایی در اروپا تبدیل کرده و جنبش‏های آزادی‏خواهی نیرومندی را پدید آورده‏اند.۳۶

در مصر نیز گرایش عمیقی وجود دارد. در این کشور، مسجدی به نام مسجد رأس‏الحسین معروف و مشهور است که مهم‏ترین زیارت‏گاه مصریان است. مصریان در روز عاشورا یاد شهدای کربلا را گرامی داشته و با توجه به درس‏های مکرر عاشورا آن روز را گرامی می‏دارند و به تعزیه و عزاداری می‏پردازند.

در سومالی، عاشورا تأثیر شگرفی نهاده است و مردم آنجا را به سوی خود جذب نموده است.

در قرن چهارم، مذهب شیعه تا آفریقای شرقی هم رفت، در سومالی مساجدی به دست شیعیان ایران بنا گردید و در بورندی تجار پاکستانی به نشر شیعه پرداختند و زیباترین مسجد را بنا کردند، ایشان مراسم عاشورا را در ماه محرم، با شکوه فراوان برگزار می‏کنند.۳۷

در الجزایر نیز عاشورا از عظمت و شکوه خاصی برخوردار است و به فرهنگ‏آفرینی‏هایی هم پرداخته که در مبارزات رهایی‏بخش الجزایر، سهمی وافر و عمده داشته است.

در الجزایر عاشورا جزء تعطیلات رسمی است و دست سفید فاطمه‏ی زهرا (س) بر بالای آرم و نشان ملی الجزایر به نشانه‏ی ارکان پنج‏گانه‏ی اسلام، یادگاری از نفوذ شیعیان در این سرزمین است.۳۸

در آذربایجان نیز مراسم عظیمی برای امام حسین علیه‏السلام تشکیل می‏شود.

مرثیه‏سرایی و تعزیه‏خوانی در تاریخ آذربایجان و زبان ترکی، قدمتی طولانی دارد و به شکل‏های مختلف در طی قرون گذشته در میان ترکان وجود داشته است، ماتم را در زبان ترکی قدیم «یوغ» و شعر رثایی را «آغی» می‏گفته‏اند. در آذربایجان این گونه اشعار فراوان وجود دارد.۳۹

این مسأله «عاشورا» در آذربایجان عامل مقاومت شده و باعث ماندگاری تفکر شیعی در این دیار است.

دیدگاه شخصیت‏های علمی وسیاسی جهان درباره‏ی امام حسین علیه‏السلام

در بخش پایانی نوشتار، به دیدگاه شخصیت‏های سیاسی و علمی جهان درباره‏ی امام حسین علیه‏السلام و نفوذ راه و شیوه
و منش امام حسین در ملت‏ها و در میان شخصتی‏های علمی جهان، اشاره می‏نماییم. چارلز دیکنز (نویسنده‏ی معروف انگلیسی) درباره‏ی امام حسین علیه‏السلام ، چنین می‏گوید:

من نمی‏فهمم اگر دفاع امام حسین جنگ در راه خواسته‏های دنیایی بود چرا خواص و زنان و اطفالش به همراه او بودند. پس عقل، چنین حکم می‏کند که ایشان به خاطر اسلام فداکاری کرد.۴۰

یکی دیگر از شخصیت‏های برجسته‏ی جهانی، توماس کارلایل انگلیسی است، او می‏نویسد:

بهترین درسی که از تراژدی کربلا می‏گیریم این است که حسین و یارانش، ایمان استوار به خدا داشتند، آنها با عمل خود ثابت کردندکه تفوق عددی در حالی که حق با باطل رو به رو می‏شود، اهمیت ندارد و پیروزی حسین با وجود اقلیتی که داشت، باعث شگفتی من است.۴۱

شخصیت شرق‏شناس دیگر، ادوارد براون انگلیسی است که درباره‏ی امام حسین، چنین می‏نویسد:

آیا قلبی پیدا می‏شود که سخن کربلا را بشنود و آغشته با حزن و اندوه نگردد، حتی غیرمسلمانان نیز نمی‏توانند پاکی و صداقت روحی را در این جنگ اسلامی انکار کنند.۴۲

شخصیت دیگر، فردریک جمس است، او می‏نگارد:

درس امام حسین و هر قهرمان شهید دیگری، این است که در دنیا اصول ابدی عدالت وترحم و محبت وجود دارد هرگاه کسی برای این صفات مقاومت کند، آن اصول در دنیا همیشه پایدار خواهد ماند.۴۳

واشنگتن ایرونیگ (مورخ مشهور آمریکایی) می‏نگارد:

برای امام حسین، ممکن بود که زندگی خود را با تسلیم شدن اراده‏ی یزید نجات بخشد. لکن مسؤولیت پیشوای انقلابی اسلام اجازه نمی‏داد که او یزید را به عنوان خلیفه بشناسد، او خود را برای پذیرش هرناراحتی و فشاری به منظور رهایی اسلام از چنگال بنی‏امیه آماده ساخت.

شخصیت‏های دیگری همچون توماس ماساریک، موریس دوکنزی، مارتین آلمانی و... به سخنانی برجسته، اشاره نموده و قیام امام حسین علیه‏السلام را
بزگ‏ترین حادثه و پیش‏آمد تاریخی توصیف نموده‏اند.

آنطون بارای مسیحی درباره‏ی امام حسین، فرازهای برجسته‏ای دارد که به بخشی از آن اشاره می‏نماییم.

«و استشهاد الحسین بهذا الشکل الدراماتیکی المؤلم رفعه مرتبة فوق الشهداء فصار سیدهم و معلمهم سیما اذا نظرنا الی الوسایل و الکمیة التی تمت بها شهادته مختتما بها ثورته المنتصرة رغم خذلانها فی الهدف ثبت ان ثورة الامام کان دفاعا عن کل الرسالات السماویه التی سبقتها، مادام هدف الرسالات تقدیم المثال الحی علی خلودها استشهاد المعمّد باالدم و (ع) تمّم بها مابداه جمیع الانبیاء الذین ذاقوا الاستشهاد حرقا و قتلاً و ذبحا و فی الکیفیة و الوسیلة: نوی ان لیس ثمّة ثورة تشبه ثورة الحسین بکیفیتها و وسائلها فقد کان سبط النبی(ع) مصلحا کبیرا انبثق من جموع الامّة....»۴۴

به شهادت رسیدن امام حسین با این گونه‏ی دراماتیکی و رمزگونه و تأسف بار، سبب برتری رتبه‏ی او بر همه شهیدان فضیلت شده، و او را به عنوان پیشوا و آموزگار شهادت درآورده، خصوصا هنگامی که به وسیله‏های مبارزه و کمیت آن می‏نگریم، در حالی که انقلاب خود را با کمی یاران به پایان و مرحله نهایت رسانده. در هدف، امام حسین شخصی است که انقلابش، دفاع از تمام رسالت‏های سماوی است که در گذشته روی داده‏اند. زیرا همه رسالت‏های آسمانی می‏خواستند الگوی زنده‏ای را برای دفاع از فضیلت‏ها ارائه نمایند که با خون رنگین شده باشد و حسین علیه‏السلام ، همان شخصیتی است که شهادت را با همه‏ی یارانش چشیده، سوزانده شده و کشته شده و ذبح شده‏اند.

اما در کیفیت مبارزه و وسائل مبارزه، می‏بینیم که هیچ انقلابی، همچون انقلاب حسینی نیست که در کیفیت مبارزه و وسایل به کار رفته در مبارزه مانند او باشد. سبط و نوه‏ی پیامبر، مصلح بزرگی است که از دورن همه‏ی امت اسلامی جوشیده و وجودش متبلور گشته است.

درباره‏ی شخصیت امام حسین شخصیت‏های فراوانی، درس‏هایی فراموش ناشدنی وعملی را مطرح ساخته‏اند که به دلیل طولانی شدن نوشتار از آن صرف‏نظر می‏نماییم.

* پی‏نوشت‏ها:
۱۸. سید علی خامنه‏ای (رهبر معظم انقلاب اسلامی)، مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان، نشر آسیا، سال ۱۳۴۷، ص ۲۳۶.
۱۹. همان، ص ۴-۲۴۳.
۲۰. محمد اقبال لاهوری، کلیات اشعار فارسی، به کوشش احمد سروش، سال ۱۳۴۳، ص ۷۵.
۲۱. همان.
۲۲. همان.
۲۳. همان.
۲۴. همان، ص ۲۵.
۲۵. بخشعلی قنبری، فلسفه‏ی عاشورا از دیدگاه اندیشمندان اسلامی، دفتر بررسی‏های اسلامی، ص ۱۸۱.
۲۶. میرابوالفتح دعوتی، مسلمین شیعه در لبنان، چاپ دوم، مؤسسه‏ی انتشارات بعثت، بی تا، ص ۱۲.
۲۷. رافائل ایزرائیلی، مسلمانان چین، ترجمه‏ی حسن تقی‏زاده طوسی، بنیاد پژوهش‏ها، چاپ اول ۶۸، ص ۲۱۰.
۲۸. همان، ص ۲۷۵.
۲۹. امام خمینی، صحیفه‏ی نور، ج ۱۰، ص ۲۱۷.
۳۰. چکیده‏ی مقالات دومین کنگره بین‏المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، مؤسسه‏ی تنظیم ونشر آثار امام خمینی، سال ۷۵ ص ۲۴.
۳۱. همان.
۳۲. همان.
۳۳. محمد کاظم توکلی، مسلمانان مورد، مؤسسه‏ی انتشارات امیرکبیر تهران، تهران ۶۱، ص ۲۳۰.
۳۴. همان، ص ۳۵.
۳۵. همان، ص ۲۵.
۳۶. همان.
۳۷. همان.
۳۸. همان، ۱۲۶.
۳۹. حسین بن علی در حدیث دیگران، انتشارات مؤسسه‏ی فجر، ۱۹۲.
۴۰. همان.
۴۱. همان.
۴۲. همان.
۴۳. همان.
۴۴. آنطون بارا، الحسین فی الفکر المسیحی، مطبعة الصفات، کویت ۱۹۸۰ م ۱۴۰۰ ه، ص ۸۱.