هنر نیوز - نقش ايرانيان در حفظ و احياى مراسم حسينى

در شهرهاى شيعه‏نشين ايران، به ويژه از زمان مهاجرت امام رضا عليه‏السلام و حضرت معصومه نوحه‏سرايى به دفاع از علويون صورت مى‏گرفت و بعدها اين سنت با حمايت پادشاهان آل بويه توسعه يافت و از زمان حاكميت صفويه فراگير شده،

برگزاري مراسم عاشورا در جهان اسلام(2)

نقش ايرانيان در حفظ و احياى مراسم حسينى

۲ـ نقش ايرانيان در حفظ و احياى مراسم حسينى
در شهرهاى شيعه‏نشين ايران، به ويژه از زمان مهاجرت امام رضا عليه‏السلام و حضرت معصومه نوحه‏سرايى به دفاع از علويون صورت مى‏گرفت و بعدها اين سنت با حمايت پادشاهان آل بويه توسعه يافت و از زمان حاكميت صفويه فراگير شده، به يكى از سنتهاى عامه مردم تبديل گرديد. اين سنت در قالبهاى سخنرانى، مداحى، نوحه‏خوانى، سينه‏زنى، زنجيرزنى، علمدارى، كتبيه‏نگارى، كاشيكارى، نقاشى، خوشنويسى، تعزيه‏گردانى، پرده‏دارى، نقالى، گلدوزى، و نقاره‏نوازى تجسم يافته است؛ هر چند گستره نمود عاشورا در هنر قدسى ايران بسيار وسيع‏تر از آن است كه انسان با يك نگاه سطحى بتواند جلوه‏ها و تأثيرهاى فرهنگى آن را شناسايى و ارزيابى كند.

ايرانيان با توجه به وفادارى و گرايشهاى عميق خود به امام حسين و مكتب سرخ شهادت، در انتقال سنتهاى عاشورايى به تمام كشورهاى آسيايى دخالت مستقيم داشته‏اند.

در بسيارى از شهرهاى افغانستان به ويژه در قندهار، هرات، كابل، مزار شريف و جلال آباد نوحه‏سرايى از ديرباز برگزار مى‏شده است. در صحن مزار شريف و تكيه نزديك آن، دهه اول محرم هر سال نوحه‏سرايى و مجالس عزا برگزار مى‏شود. در اين مجالس اهل سنت نيز شركت مى‏كنند. پشتونهاى افغانستان و پاكستان ماه محرم را ماه حسن و حسين مى‏نامند.

۳ـ اجراى مراسم عاشورا در كشورهاى حوزه ديگر ماوراءالنهر
در قفقاز و آذربايجان كه تا دو قرن پيش، بخشى از پيكره ايران زمين بودند، به ويژه نخجوان، ايروان، باكو و تفليس، نوحه‏سرايى و حركت دسته‏ها در محرم و صفر برگزار مى‏شود.

در تركمنستان به ويژه خيوه، مرو، عشق آباد، سمرقند، تاشكند و بخارا عزادارى صورت مى‏گيرد و حاكميت ماركسيسم هم نتوانست اين مراسم را از يادها ببرد. اين مراسم در تبت و برخى از كانونهاى شيعه‏نشين چين نيز رواج دارد.

در منطقه‏اى در مركز قرقيزستان در ۱۲۰ كيلومترى شهر بيشكك كه بيش از يك هزار خانواده مهاجر آذرى ايرانى زندگى مى‏كنند، آنان ضمن حفظ سنتهاى دينى خود، بيش از ۵۰ سال در زمان حاكميت كمونيستها به طور پنهانى عزادارى مى‏كردند(۸).

در حال حاضر اين شهرك ايرانيان داراى سه مسجد است كه در طول ماههاى محرم و صفر شب و روز فعال هستند و مردم در آنها اجتماع مى‏كنند. مردم مركه در اين ماهها لباس سياه مى‏پوشند و تا پاسى از شب نوحه‏سرايى و گريه و زارى مى‏كنند.

۴ـ عاشورا در شبه قاره هند
مراسم روضه‏خوانى و نوحه‏سرايى با مهاجرت فرهيختگان ايرانى به هند در دوره ايلخانان از ايران به اين كشور راه يافت و فرهنگ اين سرزمين را تحت تأثير قرار داد(۹). در ابتدا همه اشعار و كلمات نوحه‏خوانان به زبان فارسى بيان مى‏شد(۱۰).

مراسم تعزيه‏دارى، براى اولين بار به وسيله تيمور لنگ به هندوستان برده شد و امپراتوران مغولى با جديت اين مراسم را رواج مى‏دادند. با اعلام تشيع به عنوان مذهب رسمى توسط سلطان قلى قطب شاه كه حكومت وى تا سال ۹۵۰ ق در دكن (جنوب هند) دوام آورد در بخشى از اين كشور عزادارى حضرت امام حسين عليه‏السلام با شكوه تمام برگزار مى‏شد. وى براى اجراى مراسم عزادارى محرم، عاشورخانه‏اى ساخت(۱۱).

در زمان ابراهيم قلى قطب شاه، ساختمانى به دستور وى به نام لنگر دوازده امام در گلكنده (Golcunda) ساخته شد و در آن يك عَلَم و نعلى كه گفته مى‏شد متعلق به اسب امام حسين عليه‏السلام است نگهدارى مى‏شد و دهه اول محرم هر سال آن عَلم را در مراسم عزادارى و روضه‏خوانى در شهر حيدرآباد به معرض نمايش مى‏گذاشتند.

در زمان حكومت محمّد قلى قطب شاه مراسم ياد شده رواج يافت و بودجه خاصى نيز بدان اختصاص داده شد. خوردن گوشت و كشيدن توتون و تنباكو در اين ايام ممنوع بود و در آغاز دهه اول محرم چند هزار دست لباس سياه ميان مردم و مداحان و ذاكران اهل بيت تقسيم مى‏شد. عاشورخانه‏ها به تدريج افزايش يافت و در اين محلها از اول محرم هر شب يك هزار شمع برافروخته مى‏شد و مراسم تعزيه‏گردانى برگزار مى‏گرديد.

امروزه نمايش شهادت امام حسين عليه‏السلام با شور و حرارت خاصى در شهرهاى بزرگ هند مانند دهلى، لكهنو، حيدرآباد، بمبئى و كلكته برگزار مى‏شود؛ هر چند نحوه اجراى آن در هر يك از اين شهرها متفاوت است. از آن ميان لكهنو مركز اصلى مراسم عزادارى است. در اين شهر مراسم محرم در عصر شاهان اَوده ريشه گرفت. پادشاهان اَوده علاوه بر تعدادى امام‏باره يا عزاخانه كوچك، سه امام‏باره بزرگ ساختند. عزاخانه‏هاى آصف الدوله، حسين آباد و شاه نجف، همچنين كربلاى تالكتوره، درگاه حضرت عبّاس و درگاه كاظمين، در شمار امام‏باره‏هاى تاريخى هند به شمار مى‏آيند و ويژه عزادارى و اجراى مراسم عاشورايى ساخته شده‏اند(۱۲).

در هندوستان در ايام محرم، تعزيه و ضريح، دو بخش مهم از وسايل مراسم و عزادارى را تشكيل مى‏دهند. از روز اول ماه محرم همه عزاخانه‏ها به وسيله عَلَم و ضريح تزيين مى‏شوند و مجالس سوگوارى هر روز در اين عزاخانه‏ها برپا مى‏شود و مجالس عمومى‏تر در امام باره‏هاى بزرگ منعقد مى‏گردد. در بعضى از شهرها برهمنها نيز در ايام محرم و روز اربعين در مجالس عزا شركت مى‏كنند(۱۳). در گذشته و تا امروز بسيارى از مهاراجه‏هاى هند نيز در مراسم تعزيه شركت مى‏نمايند.

در شهرهاى حيدرآباد و بمبئى عده زيادى از ايرانيان مقيم هند به مراسم عزادارى غناى بيشترى مى‏بخشند و اسباب رونق آن را در اين كشو فراهم مى‏سازند.

در لكهنو، دهلى، چنّايى، كلكته و ساير نقاط هند مراسم ماتم همراه با افروختن آتش انجام مى‏شود. در اين نقاط حنفى مذهبها و صوفيان به يادبود شهداى كربلا عزادارى مى‏كنند.

در دكن از زمان شهاب الدين احمد شاه و تحت تأثير سيد محمّد حسينى معروف به خواجه بنده‏نواز گيسو دراز، عزادارى امام حسين عليه‏السلام رواج يافته و تا اين زمان دوام آورده است(۱۴).
در كشور هند نيز هندوها و غيرمسلمانان با ديدن سوگواری‌ها و نوحه‌سرايی و محافل حزن متأثر‌شده و با مسلمين همراهی‌می‌كنند و حتی در بعضی شهرها و مناطق، هندوها ساختمان‌هايی ساخته و وقف امام حسين(ع) كرده‌ و به تقليد از مسلمين نام آن‌ها را حسينيه گذاشته‌اند و در آنجا به سوگواری می‌پردازند؛ يكی از نقاط مشترك عزاداری پاكستان و هند شركت مسلمانان اهل سنت در عزاداری‌هاست.
همچنين در حيدرآباد دكن مسلمانان و هندوهای غير مسلمان در ايام محرم عزاداری می‌كنند و بزرگان و عزيزان قوم دست و پای خود را با زنجيرهای آهنی بسته و چند نفر از خدمت‌گزاران خود را می‌گمارند كه سر اين زنجيرها را بگيرند و آنان را مانند اسيران «به ياد اهل‌بيت امام حسين(ع)» به مجلس عزای امام حسين بكشانند.
در سه كشور لكنهو، بنگال و بنارس كه از كشورهای غيراسلامی هستند مسلمانان و دوستداران اهل‌بيت(ع) در ايام سوگواری محرم، خوردن و آشاميدن را به حداقل می‌رسانند و در مجالس سوگواری به هيچ وجه نمی‌خندند و شوخی‌نمی‌كنند.

عاشورا در بنگلادش
مراسم عاشورا در بنگلادش ديدني است. منطقه شورابوي از توابع هوي گنج‏سيلهت‏ در شمال شرقي بنگلادش از صدها سال پيش به عنوان منطقه عاشقان اهل بيت (عليهم‏السلام) به ويژه اصحاب كساء و پنج تن آل عبا معروف است.
در اين‏منطقه در روزهاي دهه محرم و به ويژه تاسوعا و عاشورا از حدود۳۰ روستاي پيرامون آن، زنان و مردان ضمن راهپيمايي به سوگواري‏ مي‌‌پردازند. عزاداران زن و مرد و كودك كه همگي از پيروان ‏اهل سنت هستند در ايام عاشورا به ياد شهداى كربلا روزه گرفته و پابرهنه مي‌‏شوند.
پيش از مراسم سخنراني، زنان و مردان‏گروه‌گروه گردهم مي‌‏آيند و به روش سنتي منطقه مرثيه‏هاي گروهي و دسته‏جمعي خوانده و به سينه‏زني مي‏‌پردازند. به گفته مردم بومي اين منطقه، ‏اين مرثيه صدها سال پيش نوشته شده و به صورت نسخه‏هاي خطي ‏در اختيار هر گروه يا روستايي قرار دارد و به عنوان نمونه ‏ادبيات فولكور و سنتي نگهداري مي‌‏شود.
روز عاشورا در بنگلادش تعطيل رسمي است. رئيس‏جمهور و نخست وزير پيام تسليت و بزرگداشت صادر مي‌‏كنند. راديو و تلويزيون در طول روز عاشورا برنامه ويژه عزاداري و بحث و سخنراني پخش مي‌كنند و مردم عموما در روز عاشورا روزه مي‌‏گيرند و از انجام هر كاري كه حاكي از خوشحالي و سرور باشد خودداري مي‏كنند. بعضي از مردم نيز دهه نخست محرم ‏را روزه مي‌‏گيرند و به سوگواري شهادت امام همام، حضرت ‏اباعبدالله(ع)، مي‌‏پردازند.
نفوذ عاشورا در ادبيات بنگالى به وسيله اهل تصوف و عرفان مثل شيخ شرف الدين احمد بن يحيى منيرى و مولانا شيخ مشرف الدين ابو توامع و جلال الدين تبريزى امكان‏پذير شد. محمّد خان اولين شاعر بنگالى است كه كتابى به نام مقتل حسين عليه‏السلام در سال ۱۶۳۵ م نوشت. در موضوع كربلا كتابهاى زيادى با عنوان جنگ نامه نوشته شده است. اولين جنگ نامه را شاعر فريب اللّه‏ در اواخر قرن هفدهم تأليف كرد.

توجه شاعران بنگالى به ادبيات عاشورا موجب پيدايش ادبيات پوتى شد؛ ادبياتى كه دو زبانه است و بسيارى از لغات و تركيبهاى فارسى در زبان بنگالى در اين ادبيات به چشم مى‏خورد. مشرف حسين با نوشتن كتاب بشاد سند هو (درياى غم) با پژوهش در مقتل حسين عليه‏السلام و جنگ نامه و ديگر منظومه‏هاى پوتيان كه در باره شهداى كربلا نوشته بودند، تأثير بزرگى بر ادبيات بنگالى گذاشت.

ليقبا شاعر نو زبان بنگالى در سال ۱۹۳۳ م كتابى به نام محرم شريف نوشت. وى تمام وقايع كربلا را در اين كتاب منعكس كرده است. او دو منظومه طولانى به نام قاسم بوده كابو (نظم قتل قاسم) و زينل ادهال كابو (نظم رهايى حضرت زين العابدين عليه‏السلام ) منتشر كرد.

در پايان قرن نوزدهم ميلادى سعد على و وهاب على، شاعران بنگالى كتابهايى درباره شهداى كربلا نوشتند و منتشر كردند(۱۵).

در قرن بيستم ميلادى رويكرد به عاشورا در ادبيات بنگالى و نيز اجراى مراسم عاشورايى به اوج خود رسيد و بار ديگر به ويژه پس از انقلاب اسلامى اين ادبيات به شدت تحت تأثير مراثى ادب پارسى قرار گرفت.

پاكستان و افغانستان
مردم پاكستان از دوازده قرن پيش مراسم سوگواری سردار شهيدان را برپا می‌كنند؛ با وجود اين‌كه در سال ۱۲۸۸ هجری شمسی مراسم عاشورا و اربعين از سوی استعمارگران انگليس ممنوع اعلام‌شد و در سال۱۳۶۱ پليس پاكستان استفاده از بلندگو را در حسينيه‌ها و تكايای شيعيان را غيرمجاز اعلام‌كرد ولی هرگز موفق‌نشد روند اين عزاداری‌ها را متوقف‌كند؛ در اين راستا وهابيون اين كشور نيز هرساله با به خاك و خون كشيدن عزاداران سعی‌دارند جلو اين مراسم را به‌گيرند ولی با گذشت‌ زمان اين عزاداری‌ها باعث غنای فرهنگ تشيع شده و خطبا، نويسندگان و شاعران فراوانی به ‌بركت اين عزاداری‌ها پا به عرصه گذاشته‌اند.
مراسم عزاداري امام حسين (ع) در پاكستان به شكل ديگري برگزار مي‌شود. دوستداران آن حضرت در پاكستان با ياد آن حضرت به زنجيرزني مي‌پردازند. زنجيرها وزن زيادي دارند و بر روي هر يک تيغهايي نصب شده ‌است.
اين شكل عزاداري از ايران به اين كشورها رفته است. عزاداران بعد از سينه‌زني و زنجيرزني به سوي مكاني مي‌روند كه از قبل با سنگ و هيزم فرش‌شده و با آتش گداخته‌ شده ‌است. داغي اين مكان به حدي است كه لهيب آتش و قرمزي ذغال‌ها به وضوح ديده مي‌شود. آنها با راه رفتن بر روي آن مكان مصيبتهاي وارده به آن حضرت را گرامي مي‌دارند.
غذاي مخصوص ايام محرم در ميان مردم پاكستان حليم خاصي است كه به عزاداران مي‌دهند. اين حليم برخلاف حليم ما ايرانيان شور است و با نمك سرو مي‌شود. اين نوع غذا در حقيقت از مناطق جنوبي ايران به پاكستان رفته است.
نكته قابل‌توجه اين‌‌كه در پاكستان اهل سنت نيز به عزاداری می‌‌پردازند؛ همچنين در شهرهای كراچی، حيدرآباد، كوتری، تخته و ميرپورخاص از ايالت سند، روز عاشورا و اربعين حسينی غذاهای مختلفی چون حليم درست می‌كنند و بين عموم تقسيم می‌كنند؛ اين در حالی است كه در شهر كوتری با ۹۵ درصد جمعيت اهل تسنن، در ايام عزاداری امام حسين مجالس باشكوهی برپا می‌شود و مردم در روز عاشورا به سوی امام بارگاه حركت می‌كنند.
در مجالس شيعيان هنگامی كه عزاداری شروع می‌شود تمام شيعيان از خوردن و نوشيدن و سخن گفتن تا پايان مراسم خودداری می‌كنند و كسی كه از اين قانون تخلف‌كند، توبيخ می‌شود.

عاشورا در افغانستان
در افغانستان نيز مراسم عزاداري حسيني شور و حال خاصي دارد. در اين كشور و به ويژه در شهرهاي هرات و كابل و مزارشريف، در ماه محرم همه چيز رنگ و بوي ديگري مي‌گيرد.
يكي از زيباترين و تأثيرگذارترين صحنه‌هايي كه در ماه محرم در افغانستان وجود دارد، سينه‌زني‌ و زنجيرزني‌ خاص و بسيار پرشور عزاداراني است كه هر يك متناسب با منطقه و محله خود صورت خاصي دارد.
در اين مراسم پيروان مذاهب شيعي و سني مشاركت دارند. و با برگزاري مجالس ويژه عزاداري مردم را اطعام مي‌كنند. بسياري در اين روزها نذرهاي ويژه‌اي دارند. بسيار ديده مي‌شود كه در يك محله يا يك پاساژ، چند خانواده يا چند دكان‌دار،‌ بي‌توجه به مذهب‌شان،‌ اعم از اين‌كه سني باشند يا شيعه،‌ با يكديگر هم‌خرج شده و هر كدام سهمي گذاشته و محفلي عظيم به پا مي‌كنند و به مردم غذا مي‌دهند.

پي نوشت:
۸ـ «شيعيان مركه، حسينيان آشنا»، مجله چشم‏انداز، سال اول، ش ۶، ۱۳۷۶، ص ۲۱-۲۰.
۹ـ محمّد قاسم هندو شاه، تاريخ فرشته، ج ۲، ص ۳۵.
۱۰ـ مجتبى كرمى، نگاهى به تاريخ حيدرآباد دكن، دفتر مطالعات سياسى و بين‏المللى، تهران، ۱۳۷۳، ص ۸۵.
۱۱ـ همان.
۱۲ـ سيد حسين على جعفر، «تعزيه‏دارى در هند»، ترجمه افضل دلويى، كيهان فرهنگى، ش ۷، مهر ۱۳۶۳، ص ۳۱.
۱۳ـ همان، ص ۳۲.
۱۴ـ نگاهى به تاريخ حيدرآباد دكن، ص ۸۸.
۱۵ـ بنگريد به: كلثوم ابوالبشر، [استاد بخش فارسى دانشگاه داكا]، «تأثير فرهنگ و ادبيات عاشورا بر زبان بنگالى»، مجله چشم‏انداز، ش ۶، شهريور ۱۳۷۶، ص ۲۷-۲۴.