« عمليات آژاكس» عنواني است كه از سوي طراحان كودتاي 28 مرداد براي سلسله برنامه ريزيها و اقدامات منتهي به اين واقعه تلخ انتخاب شد. نتيجه اين عمليات كه پس از سركوب شديد مردم به استقرار مجدد حكومت وابسته و استبدادي پهلوي انجاميد تضمين كننده منافع بيكران اقتصادي و سياسي آمريكا و انگليس در ايران طي يك دوره 25 ساله بود.
هر چند در مورد نقش آمريكا و انگليس در طراحي و اجراي اين كودتاي سياه، جاي هيچ شك و شبهه اي باقي نمانده و از آن تاريخ تاكنون در اين باره بسيار سخن گفته شده است، اما اسناد انتشار يافته درباره اين واقعه توسط سيا در سال 2000 ميلادي، جزئيات بسياري را در اين باره بازگو كرده است. خوشبختانه گردآوري اين اسناد در كتاب« عمليات آژاكس » امكان مطالعه و بررسي بهتر اين مقطع از تاريخ كشورمان را بخوبي فراهم آورده است.
كتاب « عمليات آژاكس » شامل دو بخش كلي است؛ در بخش اول اسناد « سيا » درباره كودتاي 28 مرداد در پنج فصل تنظيم و ارائه شده است. در فصل نخست طرح مقدماتي عمليات آژاكس، در فصل دوم طرح اجرايي اين عمليات و در سومين فصل، گزارش « دونالد ن. ويلبر » را كه خود مستقيماً در برنامه ريزي و اجراي اين طرح مشاركت داشته است مي خوانيم. اين گزارش در سال 1954.م توسط وي نوشته و به مقامات سيا ارائه شد تا ضمن ثبت تجربيات آمريكا در طراحي برنامه هاي كودتا، امكان بهره برداري از آنها در عمليات مشابه نيز فراهم آيد.
در فصل چهارم و پنجم از اين بخش نيز مي توان به ترتيب اسناد مربوط به طراحي بُعد نظامي عمليات و ارزيابي نظامي عمليات را مورد مطالعه قرار داد. در بخش دوم از اين كتاب تجزيه و تحليلي از وقايع مربوط به كودتاي 28 مرداد با توجه به اسناد انتشار يافته از سوي سيا آمده است كه مي تواند روشنگر برخي از مسائل باشد.
انتشار اسناد و مدارك مربوط به طراحي و اجراي عمليات آژاكس براي سرنگوني يك دولت قانوني و مستقل و جايگزيني آن با يك دولت دست نشانده، قبل از هر مسئله ديگري، حاكي از آن است كه آمريكا از اين كه به عنوان يك نظام مداخله جو در امور داخلي ديگران شناخته شود، هيچ اِبايي ندارد و چه بسا نماياندن چنين چهره اي از خود را در جهت پيشبرد و تسريع برنامه ها و پروژه هاي استعمارگرانه خويش به شمار مي آورد. در حقيقت، انتشار اسناد و مدارك مداخله آمريكا در امور كشورهاي مختلف، مي تواند به مرور زمان انجام چنين اقداماتي را توسط ايالات متحده نزد جوامع عادي جلوه دهد و حساسيتها را نسبت به آن كم كند. از سوي ديگر، در بطن انتشار اين اسناد، نوعي قدرت نمايي نيز نهفته مسلماً اين اظهارات دكتر مصدق را بايد به عنوان بخشي از واقعيات آن زمان پذيرفت و به شرايطي كه وي ناچار از فعاليت در آن بود، توجه كافي نمود، اما اينها تمام واقعيت نيستند. به عنوان نمونه، در مورد برخورد با عوامل حزب توده كه عملكرد آنها در روزهاي پاياني عمر دولت دكتر مصدق، زمينه بسيار مناسبي را براي اجراي طرح عملياتي كودتا فراهم ساخت، مسلماً چنانچه اراه رئيس دولت بر ممانعت از حضور آنها در خيابان قرار مي گرفت، مي توانست بسيار زودتر از شامگاه روز 27 مرداد- كه نگرانيها در جامعه به حد بسيار بالايي رسيده بود- دستور آن را صادر كند و طبعاً همان گونه كه نيروي انتظامي در روز 27 مرداد توانست به وظيفه خود در اين زمينه عمل كند، چنانچه پيش از آن چنين دستوري را دريافت مي داشت قادر به جلوگيري از عملكرد توده ايهاي واقعي و همچنين توده ايهاي ساختگي بود.
در مورد نيروهاي نظامي و انتظامي نيز نحوه عملكرد دكتر مصدق، بر وخامت وضعيت دفاعي دولت در آن شرايط بسيار حساس و بحراني افزود. دكتر كريم سنجابي كه از نزديكترين ياران مصدق در آن برهه به شمار مي آيد و با حضور در منزل ايشان شاهد بسياري از وقايع بوده است، در مورد انتصاب سرتيپ دفتري- يكي از عوامل كودتا- به رياست كل شهرباني كشور توسط مصدق نكات ارزنده اي را بيان مي دارد. به گفته ايشان پس از شكست مرحله نخست كودتا، تيمسار رياحي رئيس ستاد مشترك ارتش طي يك تماس تلفني با دكتر مصدق، ايشان را از « آلوده بودن » برادرزاده خود يعني سرتيپ دفتري در اين ماجرا مطلع مي سازد و خواستار صدور اجازه بازداشت وي مي شود. اما دكتر مصدق به جاي ناديده گرفتن پيوندهاي خانوادگي و ابزار قاطعيت در اين امر، طي يك تصميم كاملاً تعجب آور، روز بعد از آن سرتيپ دفتري را به رياست كل شهرباني كشور كه از جمله حساسترين مسئوليتها در آن شرايط ويژه به شمار مي آمد، مي گمارد: « فردا صبح كه من نزد مصدق رفتم توي پله ها به همين تيمسار دفتري برخوردم. ديدم گريه مي كند. گفتم چرا گريه مي كني؟ گفت: من جگرم مي سوزد. عموي من مورد تهديد قرار گرفته و حالا مي خواهند مرا دستگير بكنند. من رفتم به مصدق گفتم كه تيمسار دفتري در راهرو ايستاده وگريه مي كند. گفت: بگو بياد تو... به نظرم 27 مرداد بود. گفت: بگو بيايد تو. با او وارد اتاق شديم مصدق بلافاصله به او گفت: چه خبر است عموجان؟ برو شهرباني را تحويل بگير. به رياحي هم تلفن كرد و گفت: آقاي رياحي شهرباني تحويل سرتيپ دفتري است.»
(خاطرات سياسي دكتر كريم سنجابي، انتشارات صداي معاصر، ص 159)
به هر حال، كتاب « عمليات آژاكس » با در پيش رو قرار دادن اسناد و گزارشهاي مربوط به كودتاي ننگين 28 مرداد بار ديگر زمينه اي را براي تفكر و تأمل در تاريخ كشورمان مي گشايد؛ اما نكته بسيار مهم درباره اين كتاب آن است كه با توجه به شرايطي كه هم اكنون به لحاظ بين المللي و داخلي در آن به سر مي بريم، مطالعه « عمليات آژاكس » بيش مقابل كودتا صورت مي گرفت، امكان آن كه تاريخ كشور ما به گونه اي ديگر رقم بخورد، چندان بعيد نبود.
در اين زمينه قبل از هر چيز، توجه به تصميمات و عملكردهاي دكتر مصدق در اين برهه حساس، ضرورت دارد. همان گونه كه پيش از اين ذكر شد، وي با نگاه خوشبينانه اي كه به آمريكا داشت، آن دولت را به مثابه تكيه گاهي در مقابل انگليس مورد لحاظ قرار مي داد و در آن مقطع هرگز تصور نمي كرد كه آمريكا، خود عامل اصلي اين توطئه بزرگ باشد. دكتر مصدق سالها بعد در خاطرات خويش، به نقل از روزنامه « فيگارو » 20 سپتامبر 1955 از تشكيل جلسه اي در يكي از پايگاه هاي آلپ سوئيس كه طي آن تصميماتي براي سرنگوني وي گرفته شده است، ياد مي كند و توافق آمريكا را براي حضور در اين نقشه به بهاي دريافت سهمي از نفت ايران مورد تأكيد قرار مي دهد. (خاطرات و تألمات مصدق، انتشارات علمي، ص 194) تاريخي كه در اين مقاله فيگارو براي جلسه مزبور قيد شده 20 مرداد ماه 1332، يعني تنها چند روز قبل از انجام كودتاست، حال آن كه طبق گزارش ويلبر، آمريكا از اواخر سال 1331 پي ريزي طرحي را براي به سقوط كشاندن دولت دكتر مصدق آغاز كرد: « زماني كه مشخص شد بقاي دولت مصدق در قدرت، منافع آمريكا را تأمين نمي كند و اين موضوع را وزير امور خارجه آمريكا در مارس 1953 به سازمان سيا اطلاع داد، سيا اقدام به تهيۀ پيش نويس طرحي كرد كه اهداف ياد شده را با اجراي عمليات مخفي محقق مي ساخت و سقوط دولت مصدق را امكان پذير مي نمود.» (ص 36) به اين ترتيب بي توجهي به اين مسئله باعث مي شد تا آمريكا از آزادي عمل نسبتاً خوبي در اجراي طرح مورد نظر خود برخوردار باشد. از سوي ديگر مماشات دكتر مصدق با حزب توده زمينه هاي حضور گسترده و فعال اين حزب را در صحنه سياسي كشور فراهم آورده بود و اين اتفاقاً همان چيزي بود كه طراحان كودتا بشدت مشتاق آن بودند. در اين زمينه بويژه عملكردهاي طرفداران اين حزب در فاصله روزهاي 25 الي 27 مرداد ماه، بهترين زمينه را براي اجراي مرحله دوم كودتا فراهم ساخت. طرح شعار « جمهوري دموكراتيك » كه كاملاً الگوبرداري شده از حكومتهاي وابسته اروپاي شرقي و تحت سلطه اتحاد جماهير شوروي بود، از جمله بزرگترين خطاهاي حزب توده در اين مقطع زماني به شمار مي آيد، چرا كه دقيقاً تصوير يكي از اعضاي بلوك كمونيسم را در اذهان قاطبه مردم و رجال سياسي و مذهبي، حك مي كرد. اين در حالي بود كه دستهاي پنهان كودتاچيان با به صحنه آوردن افرادي تحت عنوان توده اي و حمله به اماكن مختلف، به رعب و وحشت مردم از قدرت گيري حزب توده در كشور دامن زدند: « عصر آن روز ... دسته هايي را با نام و با ظاهر توده اي ها در خيابان ها به راه انداخته بود. اين دسته ها دستور گرفته بودند كه هرگاه ممكن شود در خيابان هاي لاله زار و اميريه، شيشه هاي مغازه ها را شكسته و آنها را غارت كنند و كاملاً چنين وانمود كنند كه اين اقدامات و عمليات از سوي حزب توده است.» (ص89) همچنين پايين كشيدن به ثمر رسيدن كودتا عليه دولت دكتر مصدق ايفا مي كند: «... افرادي كه سحرگاه روز نوزدهم (اوت) از خانه بيرون آمده بودند با متن تايپ يا كپي شدۀ فرمان مزبور در روزنامه هاي «ستارۀ اسلام»، «جوانان»، «آرام»، «مردآسيا»، «ملت ما» و روزنامه فرانسوي زبان «ژورنال تهران» رو به رو شدند... اندكي بعد در بامداد همان روز نخستين نسخ از هزاران روزنامه ديواركوب كه حاوي رونوشتي از فرمان (سلطنتي) و متن بيانيۀ زاهدي بودند در خيابان ها پديدار شدند... تا ساعت نه بامداد گروه هاي طرفدار شاه در حال تجمع در منطقۀ بازار بودند... آنان فقط نيازمند رهبري و هدايت بودند.» (صص 91-90)
به هر حال، شكي نيست كه در طرح مشترك آمريكا و انگليس براي تثبيت دوباره سلطه خود بر ايران در 28 مرداد 1332 و به يغما بردن منابع آن، دقت بايسته اي صورت گرفته بود تا از تمامي ابزار و روشها به نحو مطلوب بهره برداري به عمل آيد، اما علي رغم تمامي تمهيدات و تدابير، اين عمليات در گام نخستين خود با شكست سنگيني مواجه مي شود: «در سفارت آمريكا، پرسنل پايگاه سيا ساعت هاي پر اضطرابي را سپري كردند. جيپ ارتشي كه مجهز به دستگاه بي سيم بود از نيروها خواست كه به علت شكست عمليات به مقرهاي خود بازگردند.» (ص75) حتي برخي از عوامل كودتاچي در صدد پناهندگي به سفارتخانه هاي خارجي برآمدند: «سرهنگ... به پايگاه آمد و گفت اوضاع وخيم است و وي قصد رفتن به سفارت و پناهندگي دارد.» (ص76) در همين حال دستور خارج شدن كرميت روزولت- فرمانده عمليات كودتا- از ايران نيز صادر مي شود: «بعد از ظهر، پيامي به پايگاه ارسال شد مبني بر اين كه روزولت به منظور حفظ جان خود بايد هر چه سريعتر ايران را ترك كند و سپس به دليل بدشانسي پيش آمده ابراز تأسف شده بود» (ص85) و نهايتاً اين كه دستور لغو عمليات نيز صاد شد: «بر ستاد و رؤسا و كاركنان آن، روزي آكنده از افسردگي و نااميدي گذشت. به هنگام ظهر شماري از افراد مشغول تنظيم پيش نويس پيامي بودند كه لغو عمليات را اعلام مي كرد. پيام مزبور كه سرانجام در شبانگاه همان روز ارسال شد، بر موضع محتاطانۀ وزارت امور خارجۀ آمريكا، موضع انگلستان و موضع ستاد مبتني بود كه به ترتيب اعلام كردند: عمليات آزموده شده و با شكست مواجه گرديد- لازم است در اين باره كه نمي توانيم مبارزه را ادامه دهيم، ابراز تأسف نماييم- با توجه به اين كه از سوي روزولت و هندرسن توصيه هاي شايان توجهي در مخالفت با اين تصميم به عمل نيامده، عمليات برضد مصدق مي بايد متوقف شود.» (ص90)
بنابراين اگر چه در طرح كودتا، پيش بيني هايي نيز مبني بر دخالت تيپ هاي مستقر در كرمانشاه و اصفهان در حمايت از كودتاچيان در صورت شكست، شده بود، اما با توجه به عمق شكست و نااميدي طراحان كودتا و سرانجام صدور دستور توقف عمليات از سوي مقامات عاليه آمريكايي و انگليسي، چنانچه عملكردهاي مدبرانه تري از سوي نيروهاي مي گيرد. اين مسئله به صراحت در گزارش ويلبر به چشم مي خورد: «عوامل سيا براي ترساندن و مضطرب ساختن رهبران مذهبي در تهران متوسل به تبليغات سياه شدند و تحت نام حزب توده اعلام كردند كه اگر رهبران مذهبي با مصدق مخالفت كنند با مجازات سختي رو به رو خواهند شد. تهديدهاي تلفني به اسم حزب توده صورت گرفت و يكي از چندين طرح بمب گذاري منازل رهبران مذهبي نيز اجرا شد» (ص70)
اين دو نمونه عملكرد به خوبي نشان مي دهد كه در توطئه هاي استعماري عليه ايران، هيچ بخشي از جامعه مورد غفلت قرار نمي گيرد و از برجسته ترين شخصيت هاي مذهبي و معتقدترين لايه هاي اجتماعي تا وابسته ترين احزاب و گروه هاي سياسي و دورترين اشخاص و اقشار از دين و اعتقادات مذهبي، همگي مد نظر قرار مي گيرند تا به گونه اي مطلوب در اين چارچوب، مورد بهره برداري قرار گيرند.
در كنار آن، بهره گيري از ابزارهاي رسانه اي كه از قدرت و كارآيي بالايي در شكل دهي به ذهنيت جامعه برخوردارند، اهميتي ويژه مي يابد. اين مسئله در اسناد انتشار يافته توسط سيا، كاملاً چشمگير است و بي ترديد بايد گفت بدون برنامه ريزي براي در اختيار گرفتن اين ابزار، هيچ شانسي براي پيروزي طرح كودتا وجود نداشت. در اين راستا، از چاپ كاريكاتور تا درج يادداشتها و مقالات و گزارشهاي جهت دار، در دستور كار قرار مي گيرد و البته نتايج دلخواه را نيز به بار مي آورد، اما گذشته از اين گونه بهره داريها از مطبوعات كه بيشتر متعارف بود، نوع ديگري از رسانه ها بهره برداري شد كه شايد بتوان تحت عنوان «كاركردهاي عملياتي» اين رسانه ها نام گذاري كرد. نخستين مورد از اين نمونه نقشي است كه راديو بي بي سي براي اطمينان بخشي به شاه در اين مورد كه اسدالله رشيديان نماينده رسمي اينتليجنس سرويس در تهران است و سخنان او به منزله موضع رسمي دولت انگلستان، ايفا كرد: «در اول ماه اوت، دو روز پس از آن كه اشرف از ايران خارج شد و شاه پيام پخش شده از بي بي سي را كه منظور از پخش آن مطمئن كردن شاه دربارۀ اين نكته بود كه اسدالله رشيديان سخنگوي رسمي دولت انگلستان است) شنيده بود...» ص 65 دومين«كاركرد عملياتي» رسانه اي از سوي عوامل يك روزنامه خارجي كه در داخل كشور فعال بودند، بلافاصله پس از شكست مرحله اول كودتا مشاهده مي شود كه تأثير اساسي در پيشبرد مرحله دوم كودتا دارد: «نخستين جايي كه به فرمان شاه درباره انتصاب زاهدي اشاره شده بود، صفحات داخلي روزنامه پرتيراژ «كيهان» بود دو خبرنگار روزنامۀ نيويورك تايمز در ساعت يازده صبح به شميران رفتند تا با زاهدي ديدار نمايند اردشير زاهدي به خبرنگاران نسخۀ اصلي فرمان سلطنتي را دربارۀ انتصاب پدرش به نخست وزيري نشان داد و نهايتاً رونوشت هايي از اين فرمان را در اختيار آنان گذاشت.» (ص 78)
و در نهايت انتشار برنامه ريزي شده فرمان سلطنتي در چندين روزنامه در صبح روز 28 مرداد، نقش مهمي در حركت دسته هاي طرفدار شاه در برخي خيابانهاي تهران و سرانجام قبول امضاي اين دو فرمان نيز مبنايي جز ترس و واهمه نداشته است؛ چرا كه از نظر شاه، رفتن روزولت از ايران به معناي تنها ماندن او با انگليسي ها بود و اين چيزي بود كه محمدرضا را بشدت در خوف و هراس فرو مي برد. براي درك بهتر اين مسئله، كافي است به ملاقات شاه با ژنرال شوار تسكف توجه شود: «شوار تسكف يك ديدار و گفت و گوي طولاني با شاه داشت. شاه از اين رو ژنرال را به سالن بزرگ رقص كاخ هدايت كرد و يك ميز كوچك را دقيقاً به وسط اين سالن كشيد و آنگاه هر دو پشت همان ميز نشستند و مذاكرات خود را آغاز كردند.» (ص65) به اين ترتيب معلوم است كه شخص اول كشور حتي اطمينان نداشت در دفتر كار خود از زير نظارت و جاسوسي انگليسي هاي توطئه گر در امان باشد، لذا مكاني غير متعارف را براي اين مذاكرات بسيار مهم برگزيد. به هر حال، آن گونه كه مي دانيم، محمدرضا بلافاصله پس از شكست مرحله نخست كودتا، رامسر را به مقصد بغداد ترك كرد و از آنجا نيز به ايتاليا رفت تا فاصله خود را از كشور به حدي برساند كه خطري متوجه وي نباشد. بديهي است آمريكا و انگليس با شناختي كه پيش از اين از محمدرضا داشتند و با تكميل شناخت و اطلاعات خود درباره شخصيت وي در طول اين ماجرا، از تأمين حداكثر منافع خود در ايران اطمينان خاطر كامل يافته و در طول 25 سال بعدي بيشترين بهره را از اين موقعيت بردند.
نكته ديگري كه در طرح آژاكس و اسناد انتشار يافته آن جلب توجه مي كند، همه جانبه نگري آمريكا و انگليس در فراهم آوردن كليه ابزارها و امكانات لازم به منظور موفقيت كودتاست. به عنوان نمونه در اين طرح، تنها نيروهاي غرب زده يا لائيك يا داراي وابستگي هاي سياسي به غرب مطمح نظر نيستند، بلكه به كارگيري توان تمامي شخصيتهاي مطرح سياسي، مذهبي و اجتماعي از طريق فريب يا تطميع آنها، به صورتي جدي مورد توجه قرار مي گيرد. اين رويه تا آنجا دامن گستر مي شود كه گذشته از شخصيتهاي مذهبي معمولي، براي شخصيت عظيم الشأني همچون حضرت آيت الله العظمي بروجردي نيز دام فريبي تدارك ديده مي شود: «بايد سخنان رهبران مذهبي در مخالف با مصدق انتشار يابند و در صورت لزوم، تظاهرات سياسي زير لواي مذهب سازماندهي شود تا موقعيت شاه تقويت گردد و بعد از اجراي كودتا از طريق راديو و مساجد اطمينان داده شود كه دولت جديد به اصول مذهبي پاي بند خواهد بود. در اين چارچوب به روحاني برجسته، بروجردي (آيت الله العظمي بروجردي، مرجع تقليد) پست وزير مشاور در امور مذهبي پيشنهاد مي شود و يا مأمور اجراي اصول اجرا نشدۀ قانون اساسي دربارۀ تطبيق مصوبات مجلس با دين، توسط پنج ملا (رهبر مذهبي) خواهد شد.» (ص14)
به موازات اين مسئله، اقدامات گسترده ديگري در دستور كار طراحان كودتا براي هر چه بيشتر برانگيختن نگراني و اضطراب شخصيت هاي مذهبي و عموم جامعه نسبت به خطر كمونيسم و حاكميت يافتن آن بر كشور و ريشه كني دين و مذهب در اين سرزمين، قرار شاه بايد در سه مرحله اجرا شود. اشرف وي را در اجراي هر مرحله به طور كامل آماده خواهد ساخت. اولين گام، متقاعد ساختن شاه به اين موضوع است كه آمريكا و انگليس هدفي مشترك در ايران دارند. همزمان بايد ترس شاه را از «دست مخفي انگليسي در ايران» برطرف ساخت. در مرحله دوم بايد آنچه را كه آينده به ارمغان خواهد آورد براي وي توضيح داد. مرحله سوم گرفتن تضمين خاصي از اوست.»(ص19)
به اين ترتيب، اين اشرف است كه با يك مسافرت بسيار كوتاه و چند روزه به ايران- كه حتي در ابتدا با نارضايتي شديد محمدرضا به دليل ترس از عواقب اين مسافرت مواجه مي شود- اقداماتي بسيار اساسي صورت مي دهد و راه را براي اجراي كودتا هموار مي سازد: «اشرف در تاريخ بيست و پنجم ژوئيه به صورت يك مسافر عادي با هواپيما وارد تهران شد. همان گونه كه انتظار مي رفت بازگشت غيرمجاز وي طوفاني واقعي برپا كرد، چرا كه اشرف نه از خود شاه اجازه بازگشت خواسته بود و نه از دولت مصدق و هر دو از اين بابت خشمگين بودند. شاه از ديدار با وي خودداري كرد و نيز نامه اي را كه از طرف اشرف نوشته شده و از طريق ... رئيس خدمۀ (كاخ) شاه براي او فرستاده بود، نپذيرفت ... نامۀ مزبور حاكي از آن بود كه ژنرال آمريكايي شوارتسكف در مأموريتي مشابه با آنچه كه اشرف به سبب آن به ايران آمده بود، براي ديدار با شاه عازم ايران خواهد شد. شاه از اين خبر استقبال كرد و شامگاه بيست و نهم ژوئيه خواهرش را به حضور پذيرفت. جلسۀ ديدار با ناآرامي و جنجال آغاز شد اما با آشتي طرفين خاتمه يافت. اشرف روز بعد با هواپيما به اروپا بازگشت.»(ص61)
اما علي رغم اين ملاقات و همچنين ملاقاتهاي ديگر با اسدالله رشيديان (عامل اصلي اينتليجنس سرويس در ايران) و ژنرال شوارتسكف آمريكايي- كه محمدرضا به او خوشبين بود و اطمينان داشت- شاه همچنان قادر به فائق آمدن بر ترس و جبن ذاتي خود نبود و لذا از امضاي برگه هاي عزل مصدق از نخست وزيري و انتصاب زاهدي به اين مقام به دليل تبعاتي كه در صورت مقاومت مصدق در قبال اين مسئله متوجه وي مي شد، امتناع مي ورزيد. سرانجام محمدرضا زماني حاضر به اين كار شد كه با تهديد جدي كرميت روزولت مبني بر ترك ايران مواجه شد، هر چند در اين زمان نيز ترك پايتخت و عزيمت به رامسر، جزو شروط وي براي امضا برگه هاي مزبور بود: «شاه بار ديگر تأكيد كرد كه هر چند با اجراي عمليات موافقت كرده ولي هيچ برگه اي را امضا نخواهد كرد... رشيديان پيغامي به اين مضمون از طرف روزولت به شاه منتقل كرد كه اگر شاه تا چند روز آينده اقدامي نكند، روزولت ايران را با تنفر و انزجار ترك خواهد كرد. شاه در پايان جلسه و در جمع حضار اعلام كرد كه برگه ها را امضا و با زاهدي نيز ملاقات مي كند و سپس عازم رامسر در ساحل درياي خزر خواهد شد... تصميم گرفتند شاه دو فرمان را امضا كند كه يكي از آنها بركناري مصدق و ديگري انتصاب زاهدي به نخست وزيري بود.» (ص70) بروشني پيداست كه دستگاه هاي اطلاعاتي، تبليغاتي و سياسي خود در مورد موضوعات مختلف بين المللي، طرحهاي بسياري را از آن زمان به بعد به مرحله اجرا گذارده و سپس منافع اقتصادي حاصله را بين خود تقسيم كرده اند.
در بررسي محتوايي اسناد انتشار يافته سيا و به ويژه گزارش ويلبر (كه بخش اعظم اين اسناد را تشكيل مي دهد) نكات بسياري را مي توان مورد تأمل قرار داد و نگاهي محققانه و موشكافانه به ماجراي كودتاي 28 مرداد 1332 خ. انداخت. در اين زمينه نخستين مسئله اي كه جلب توجه مي كند، ضعف شخصيت محمدرضا پهلوي است. طراحان عمليات توجه خاصي به اين نكته دارند؛ چرا كه در طرح مزبور، «شاه» نقش ويژه اي را بر عهده دارد و چنانچه به دليل ترس يا تزلزل اراده، با آنها همراهي نكند، امكان موفقيت طرح بشدت كاهش مي يابد؛ بنابراين از نظر طراحان كودتا، اولين و مهمترين گام در اجراي اين طرح، از بين بردن ترس و وحشت محمدرضا از «انگليس» بود: «در مرحله اول بايد شاه را دربارۀ هدف مشترك انگليس و آمريكا متقاعد ساخت و ترس وي را از توطئه بريتانيا برضد خود او از بين برد.» (ص11) در واقع محمدرضا با توجه به تجربۀ آوردن و بردن پدرش توسط انگليسي ها، از اين مسئله به شدت نگران بود كه طرح مزبور، توطئه اي عليه خود وي باشد. بي ترديد چنانچه انگليس به تنهايي قصد اجراي اين طرح را داشت، محمدرضا به دليل همين ترس ريشه دار خود از سياستمداران انگليسي، به هيچ وجه حاضر به ايفاي نقش در طرح مورد نظر آنها نمي شد و لذا بايد گفت آنچه توانست به حل اين مسئله بپردازد، مشاركت آمريكا در طرح مزبور بود. در همين جا بايد اين نكته را متذكر شد كه اگر چه محمدرضا پهلوي و دكتر محمد مصدق در اين مقطع به دو نيروي مقابل يكديگر بدل شده بودند، اما در يك مسئله با يكديگر نقطه نظر كاملاً مشتركي داشتند و آن خوشبيني به آمريكا بود، اما اين خوشبيني مشترك، دو نتيجه كاملاً متفاوت براي آنها به بار آورد؛ براي يك ادامه يك سلطنت وابسته و سركوبگر و براي ديگري سقوط و حبس و تبعيد مادام العمر.
اما بر خلاف شاه، اشرف خواهر دو قلوي وي جسور و بي پروا بود و لذا از تمامي ظرفيتهاي شخصيتي وي براي به ثمر رساندن كودتا استفاده شد. دقيقاً به خاطر نقشي كه وي در اين برهه از زمان ايفا كرد، در طول سالهاي بعد توانست به صورت يكي از عناصر بسيار پرنفوذ دربار در آيد؛ به طوري كه حتي محمدرضا نيز به خود اجازه نمي داد تا كوچكترين دخالتي در عملكردهاي مفسده انگيزش در زمينه هاي اقتصادي، اخلاقي و حتي سياسي بكند: «شاه براي ايفاي نقش خود به آمادگي ويژه اي نياز دارد. طبيعي است انساني كه از هر سو با ترديد و ترس احاطه شده، براي آن كه بتواند وظيفه خود را به انجام رساند بايد تشويق شود... ما براي شاهدخت اشرف خواهر دوقلوي قدرتمند و مكار شاه، به عنوان فردي كه مي تواند شاه را براي ايفاي نقش خود تشويق كند، اهميت ويژه اي قائل هستيم... نقش شدند. تا آنجا كه توانستيم مطلع شويم، برادران رشيديان و هيچيك از عمال ديگر اينتليجنس سرويس در جريان اين عمليات به هويت و نقش..... و..... پي نبردند.» (ص48) اين مسئله نشان مي دهد كه اگر چه آمريكا وارد يك اتحاد همه جانبه با انگليس شده و به خوبي از به سر آمدن دوران ابرقدرتي اين كشور آگاه است، اما با توجه به سابقه و ريشه هاي عميق نفوذ آن در ايران، بهتر آن مي ديد كه حزم و احتياط را از دست نداده و تمامي داشته هاي خود را عيان نسازد تا به اين ترتيب بتواند به نحو بهتر و مؤثرتري، قضاياي جاري در ايران را تحت كنترل خود داشته باشد.
در كنار مسئله، آمريكا از همان مراحل اوليه طراحي برنامه كودتا، پيش از ورود به فاز اجرايي، تدابيري در جهت تضمين منافع خود هنگام اجرا و همچنين در دوران بعد از كودتا نيز مي انديشد و تضمينهاي لازم را از استعمارگر پير مي گيريد: «برآورد كل هزينۀ مورد نياز براي تحقق اين طرح، معادل دويست و پنجاه و هشت هزار دلار است كه يكصد و چهل و هفت هزار و پانصد دلار آن را آمريكا و يكصد و سي و هفت هزار پانصد دلار آن را انگليس تأمين خواهد كرد.» (ص17) اما مهمتر از اين مسئله، اصرار آمريكا بر اخذ تضمين كتبي از انگليس است تا در صورت پيروزي طرح كودتا، سهم اين كشور از منابع نفتي ايران محفوظ باشد: «وزارت امور خارجۀ آمريكا پيش از اعلام موافقت بايد دربارۀ دو نكتۀ مهم اطمينان حاصل مي كرد: نخست آن كه آيا دولت ايالات متحده مي تواند كمك هاي مالي را به دولت جانشين مصدق بكند تا اين دولت استقرار يابد و يك توافق نامۀ نفتي امضا نمايد. دوم گرفتن تعهد كتبي از دولت انگليس بود مبني بر دستيابي به يك توافق نامه نفتي مبني بر حسن نيت و رعايت انصاف نسبت به دولت جانشين در ايران.» (ص38)
بر اين اساس مشخص مي شود كه آمريكا نگرانيهاي جدي در اين باره داشته است كه پس از صرف هزينه در عمليات آژاكس و موفقيت آن، دولت انگليس مانع از برقراري روابط گسترده كاخ سفيد با دولت كودتا در ايران شود و ضمناً به گونه اي منابع نفتي ايران را در انحصار خود بگيرد كه ديگر سهمي از آن براي ايالات متحده باقي نماند.
اشاره ويلبر در گزارش خود به اين نكته، به خوبي اهداف اصلي اين دو كشور را از دست يازيدن به چنين اقدامي آشكار مي سازد و بر ادعاهاي مطرح شده از سوي آنها مبني بر تلاش براي حفظ استقلال ايران و نجات آن از چنگ كمونيسم، خط بطلان مي كشد: «از نظر هر دو دولت در زمان حاضر نفت در درجۀ دوم اهميت قرار دارد؛ زيرا مسئله اصلي، تصميم هر دو دولت براي حفظ استقلال ايران است. هر دو دولت در زمان حاضر مصمم اند كه به ايران كمك كنند تا خود را از سقوط در دامان شوروي حفظ كند.» (ص20)
به اين ترتيب «طرح آژاكس» را بايد نقطه عطفي در شكل گيري روابط استراتژيك و ديرپاي آمريكا و انگليس به شمار آورد؛ چرا كه اين طرح به صورت يك نمونه و الگوي پايدار در اين زمينه درآمد. بر اساس اين الگو آمريكا و انگليس با هماهنگ ساختن است و پيام هاي پيدا و پنهان بسياري را براي ديگران دربردارد. رد پاي اين موضوع را گذشته از اسناد رسمي سيا، در بسياري از فعاليتهاي تبليغاتي و فرهنگي دستگاه هاي وابسته به نظام امپرياليستي آمريكا از جمله هاليوود نيز مي توان مشاهده كرد. شايد بتوان چنين مدعي شد كه تاكنون بيشترين و جذاب ترين فيلم هايي كه پرده از توطئه گريهاي دستگاه حاكمه آمريكا در اقصي نقاط جهان برداشته و حتي گوشه هايي از جنايات و سركوبگري در حق ملتهاي مظلوم را نيز به نمايش در آورده است، محصول دستگاه عظيم فيلم سازي هاليوود بوده است. هر چند كه ساخت و نمايش اين فيلم ها ظاهراً در جهت افشاي حقايق پشت پرده و آگاه سازي افكار عمومي است، اما يك نوع كاركرد و تأثير بسيار عميق- و البته پنهان- در بطن چنين محصولاتي نهفته است كه منافع آن به مراتب بيشتر از خسارت يا مضراتي است كه بازگو كردن بخشي از حقايق مي تواند براي نظام سياسي آمريكا در برداشته باشد.
البته در اين زمينه بايد توجه داشت كه در چارچوب فعاليتها و اقدامات فوق، همواره خط قرمزهايي رعايت مي شوند. به عنوان نمونه، اگر چه اسناد مربوط به كودتاي 28 مرداد پس از گذشت حدود 50 سال از آن واقعه انتشار مي يابند، اما همچنان افشاي اسامي برخي اشخاص و مهره هاي خاص به مصلحت ديده نشده است. اين اقدام چند دليل مي تواند داشته باشد؛ نخست آن كه احتمالاً افراد مزبور در جايگاه و موقعيتي قرار داشته اند كه دستگاه اطلاعاتي آمريكا افشاي نام آنها را باعث به مخاطره افتادن روشها و تكنيكهاي نفوذ خود در لايه هاي مختلف اداري و نظامي و فرهنگي ديگر كشورها مي داند. ديگر اين كه عدم افشاي نام برخي عوامل كاملاً پنهان در گذشته، باعث به وجود آمدن اين اطمينان خاطر در ميان عوامل كنوني آنها مي شود كه در چارچوب خارج شدن پاره اي از اسناد سازمان هاي اطلاعاتي آمريكا و انگليس، هرگز نام و نشان آنها افشا نخواهد شد و مردم ماهيت واقعي آنان اطلاعي نخواهند يافت. علت ديگر عدم افشاي نام عناصر مزبور- هر چند ممكن است اينك در قيد حيات نباشند- جلوگيري از به خطر افتادن عوامل يا تشكيلاتي است كه چه بسا در ارتباط با آنها و يا تحت نفوذ و رياست اين عده قرار داشته اند. نكته جالب ديگر اين كه سيا در مورد بعضي افراد تا آنجا اصل اختفا را رعايت مي كرد كه حتي در زمان انجام عمليات آژاكس اجازه شناسايي آنها را به متحد و شريك خود يعني انگلستان نيز نمي داد. به عنوان نمونه، در گزارش ويلبر تلاش سيا براي مخفي نگه داشتن هويت دو تن از عوامل اصلي و عمده خود در ايران از مأموران اينتليجنس سرويس بروشني بيان شده است: «از آنجا كه در جريان ملاقاتهاي ياد شده در نوامبر 1952 به اين نكته اشاره شده بود كه سيا دو عامل اصلي و عمده در ايران دارد، لازم بود كه به جاي... و .... دو نفر به اين عنوان معرفي شوند. اين كار صورت پذيرفت و يكي از عاملان پايگاه و يك عامل فرعي به نام... به سمت صاحبان اين دو منصب مهم معرفي درباره برنامه بعدي من پيشنهاد برنامه چارلي رز را دارم. وي به نظرم آمادگي عزيمت را هم دارد.»
اگر اين برنامه مدنظر نيست- مي توان با سي بي اس رايزني كرد اما فقط در صورتي كه آماده باشند آقاي شيفر را به تهران بفرستند. آقاي شيفر خبرنگار قديمي و جاافتاده ايست و اخيراً يك سلسله مباحث تحقيقاتي راجع به ايران را در مركز مطالعات استراتژيك و بين المللي در واشنگتن پيرامون اولويت هاي رئيس جمهور بعدي اداره مي كند. مصاحبه اخير برژنسكي اسكوكرافتت در اين مركز درباره ايران توسط ايشان اجرا گرديد. لذا مناسب خواهد بود مصاحبه با وي مدنظر قرار گيرد.
ضمناً برنامه هاي رسانه اي سفر امسال رئيس جمهور به نيويورك چگونه است. آيا برنامه خاص رسانه اي مدنظر مي باشد؟
درباره بازتاب اين مصاحبه هم تا به حال خيلي خوب بوده و اكثر رسانه هاي مهم كد آورده اند و سخنگوي كاخ سفيد نيز اظهار نظر كرده و ابراز اندكي بدبيني درباره نيات نموده است و اين اظهارات را به اظهارات روز شنبه درباره برنامه اتمي ربط داده است.
رايزن مطبوعاتي سفارت ايران در نيويورك