مریم اطیابی- به گزارش هنرنیوز؛ تاق بستان یکی از آثار ساسانی که قرار بود به ثبت جهانی برسد داستان پر فراز و نشیبی را پشت سرگذاشته است. از اضافه شدن گنبدی مدرن به بنای امامزاده نزدیک آن تا ورود کامیون و بیل مکانیکی به عرصه این محوطه باستانی که به عقیده بسیاری از کارشناسان ورود این ماشین آلات سنگین، حرکتی غیرمنتظره و حیرت انگیز به حساب می‌آمد.
کارهای اصولی و غیر اصولی چیست؟در آن زمان(آبان سال ۹۱) یک باستان‌شناس به خبرنگار هنرنیوز گفت:« ممکن است بگویند ورود بیل مکانیکی "چشمه" را خشک نمی‌کند بلکه مشاورانمان طرحی تهیه کرده‌اند که فقط در هزار صفحه به مطالعه هیدرئولوژی آب پرداخته‌اند؟ آیا براستی تحقیقات کاملی در این زمینه انجام شده که محوطه اینچنین زیر و رو می‌شود؟! کسی که از طرف پژوهشکده مامور شده باید بگوید و توضیح بدهد که کارهای اصولی و غیر اصولی که از طرف پیمانکار، مجری طرح و سازمان میراث فرهنگی انجام شده چیست.»
ناهمخوانی با مبانی نظری حفاظت و مرمتوجود چشمه‌های آب فراوان به نام «سراب» در کرمانشاه به خاطر رخ دادن پدیده‌ای زمین شناختی در سنگ‌های آهکی است.
یک مرمتگر در آن زمان به خبرنگار هنرنیوز توضیح داد:« حتی یک گروه زمین شناسی باید روی این موضوع نظر بدهد که با تغییر مسیر آب و تغییرشکل سراب جلوی تاق بستان در درازمدت و کوتاه مدت چه اتفاقی برای محوطه رخ خواهد داد.»
به گفته‌ی این مرمتگر، تخریب و تغییر استخر مقابل تاق بستان با مبانی نظری حفاظت و مرمت همخوانی ندارند و گرچه شاید در حال حاضر همه چیز برای عده ای زیبا به نظر آید، اما چند سال دیگر ممکن است مشکلات و آسیب ها آشکار شوند.
اصالت مخدوش تاق بستان
در همان زمان
شهرام زارع – باستان‌شناس – نیز استدلال‌های مطرح شده را غیرقابل قبول دانست و افزود:«یکی از استدلال‌ها این بود که می‌خواهیم محوطه را برای ثبت جهانی آماده کنیم. بنا به معیارهای کمیته میراث جهانی، تغییراتی در این مقیاس و بخصوص بدین شیوه، برای ثبت جهانی لازم نیست و ای بسا اصالت اثر را هم مخدوش می‌کند. استدلال دیگر این بوده که گفته‌اند می‌خواهیم تاق بستان را به همان شکل و شمایل سده نوزده میلادی و آنگونه که در گراورها و نقاشی‌های پاسکال کوست و اوژن فلاندن دیده می‌شود، برگردانیم. باز این پرسش مطرح می‌شود که چه لزومی و حتی چه حقی به این کار داریم؟ مگر ما مجازیم که مثلاً تخت جمشید امروزین را با چنین استدلالی به تخت جمشید دورة هخامنشی برگردانیم؟»
چرا این بنا درحال نابودی است؟ علی هژبری- باستان‌شناس- هم یکسال بعد(آذرماه ۹۲) در گفت و گو با هنرنیوز اظهار کرد:« نباید برای تاق بستان در سطح استان تصمیم‌گیری می‌شد و گروهی از کارشناسان تنها نظاره‌گر می‌شدند و برخی دیگر کف می‌زدند که کارتان درست است. حالا همان آقایان جواب دهند که چرا این بنا درحال نابودی است و چرا صدایی از آنها شنیده نمی‌شود؟!اکنون دو سال از این طرح گذشته، مطمئن باشید سه سال دیگر تَرَک‌ها عمیق‌تر می‌شود. سنگها فرود می‌ریزد و صدمات خیلی زیادی می‌زند، چون برای آن برنامه‌ای نداشتند. با اطمینان می‌گویم اگر از حالا برای تاق بستان برنامه‌ای نداشته باشند، در ۵ سال آینده بسیاری از قسمت‌های تاق بستان را از دست می‌دهیم! تاق بستان یک بیمار در حال موت است. ابتدا باید آن را با شرایط موجود حفظ کنند و بعد فکری برای ۵ سال آینده بکنند. نکته تأسف بار این است که این خود میراث فرهنگی بوده که کاملاً به اثر صدمه زده است آن هم به خاطر اقدامات عجیب و عجولانه!»
حریم گسترده چشمه‌های باستانی
به گزارش هنر نیوز، حال پس از این اتفاقات و اظهار نظرهای متفاوت درباره آنچه تا کنون در طرح حفاظت و مرمت بر تاق بستان گذشته است، آب دریاچه تاق بستان چهارشنبه ۱۷ تیرماه ظرف چهل دقیقه خشک شد و نگهبان این محوطه و تمامی اهالی تاق بستان را در حیرت فرو بُرد. تا این بار نیز این محوطه تاریخی وارد بحرانی تازه شود، بحرانی که قطعاً در صورت عدم پیدا کردن یک راهکار، تلاش برای ثبت جهانی این اثر را منتفی می‌سازد، آن هم تلاشی که تا کنون با انتقادات زیادی از سوی باستان‌شناسان و مرمتگران و حفاظتگران روبه رو بوده است.
دکتر عبدالعظیم شاه کرمی مهندس سازه و ژئوتکنیک که پیش از این در گفت و گو با هنرنیوز، اظهار کرده بود که با تخريب حريم سازه‌اي – مهندسي تاق بستان علاوه بر حذف قیدهای نگهدارنده، درون درزها و ناپيوستگي‌های طرفين نقش اردشير شسته شده و باعث فرسايش و کاهش ضريب اطمينان پايداری به خصوص هنگام زلزله مي‌شود .در رابطه با خشک شدن چشمه هاي تاق بستان می‌گوید:« حريم آثار تاريخي از منظرهاي مختلف متفاوت است.اگر چشمه جز مجموعه اثر باستاني باشد، حريم آن گسترده‌ترين است. چشمه‌ها با محل تبديل آب زيرزميني به آب سطحي بسته به مقاطع زمين شناسي محل انواع مختلف دارد.چشمه‌هاي درون تشکيلات سخت با سنگها به دو گونه هستند.»
او توضیح می‌دهد:« در حالت نخست ممکن است از گسل ها و محل برخورد گسل ها باشند. دراين حالت گسل ها مانند زهکش هاي زمين يا به نوعي قنات طبيعي عمل مي‌کنند. در حالت دوم ممکن است چشمه‌ها از سطح (تقريبا افقي) بين دونوع سنگ که سنگ بالايي نفوذ پذير مثل آهک و سنگ زيرنفوذ ناپذير مثل سنگ های با پايه رسي مثل شيل ها هستند، تشکیل شده باشد.»
براي حريم ها تعبير علمي- مهندسي داشته باشیماین استاد دانشگاه با اشاره به این که چشمه هاي تاق بستان از نوع اول يعني چشمه هاي گسلي در تشکيلات آهکي هستند، می‌افزاید:«حريم اين گسل ها به بسيار گسترده است. براي مطالعه خشک شدن يا هيدروژئولوژي چشمه ها بايد حريم آنها را با گستره گسل ها مطالعه کرد. و براي حريم ها تعبير علمي- مهندسي داشت. علاوه بر شرايط طبيعي و اقليم (بارش ها) دانش مهندسي هم در مديريت آب چشمه‌ها دخالت دارد.»
شکاف سطح گسلاو با بیان این که مخزن آب چشمه ها محدود است، اظهار می‌کند:« چشمه هاي سنگي در دوحالت از تنظيم طبيعي خود و گذشته خارج مي شوند.اگر سطح خروجي (ارتفاع) پايين آورده شود واختلاف پتانسيل سطح آب چشمه با سطح آب گسل زياد شود، خروجي (دبي) آب چشمه در فصل بارندگي زياد شده و براي فصل خشک آب باقي نمي ماند. يعني سطح آب پشت چشمه (درون گسل) به سطح چشمه مي‌رسد.
اگرخروجي چشمه گسترده شود و سطح گسل شکافته شود بازهم در فصل بارش حجم آب خروجي بيشتر شده و در واقع از مخزن معين در يک مدت کوتاه آب بيشتري برداشت شده است.مانند سدي که خروجي‌هاي پايين تر آن بيشتر باز شوند.»
شاه‌کرمی با توجه به دو موضوع فوق دو رويکرد را مورد تأکید قرار می‌دهد. نخست تعيين حريم هاي متفاوت مانند حريم مهندسي آثار باستاني که به کارشناس مربوطه نيازمند است و نباید آن را ناديده نگرفت و براي هر اثر بايد تعيين مجموعه حريم کرد.
داشتن پيش بيني تحليلي بلند مدت
او همچنین در بخش دوم متذکر می‌شود که دقت همه جانبه و داشتن پيش بيني تحليلي بلند مدت از اثراتِ دخالتِ شتاب زده در محوطه آثار باستاني لازم است. واين کار به يک ساختار کارشناسي نياز مبرم دارد.
خشک شدن چهار سراب
از سویی دیگر با توجه به رخداد عجیب و تأسف‌بار اخیر در تاق بستان
محمد حسن طالبیان – معاون میراث فرهنگی کل کشور در گفت و گو با هنرنیوز به وضعیت چند سراب مشهور دیگر در استان کرمانشاه اشاره و تشریح می‌کند:« چشمه سراب‌های زیادی در کرمانشاه وجود دارد اما سه سراب دیگر که هم در کرمانشاه خشک شده است یکی سراب « نیلوفر» در ۲۰ کیلومتری کرمانشاه، یکی دیگر سراب « یاوری» در کیلومتر ۲۱ جاده کرمانشاه روانسر و سراب «جابری» یا (جاوری) در دامنه کوه ماه زرد و در ورودی شهر روانسر در مسیر جاده روانسر – کرمانشاه که هر سه خشک شدند و دیگری سراب «روانسر» است که آب زیادی دارد اما در حال حاضر میزان آبدهی آن هم بسیار کم شده است.»
تشکیل ستاد بحران
او می‌گوید:« برای موضوع خشک شدن آب تاق بستان دیروز( دوشنبه،۲۱ تیرماه) ستاد بحرانی در فرمانداری با حضور تمام دستگاه‌ها تشکیل شد. و صدا و سیما هم عکس برداری تاق بستان از بالا را برعهده گرفت تا وضعیت به طور کامل بررسی شود. همچنین از کارشناسان هيدروژئولوژي(دانشی است که درباره آب‌های زیرزمینی بحث می‌کند) و ژئوموفولوژی (زمین‌ریخت‌شناسی) هم دعوت شده است.»
طالبیان می‌افزاید:« حدود ۵ الی ۶ صبح چهارشنبه‌ی گذشته این اتفاق رخ داده که بلافاصله میراث فرهنگی درخواست پیگیری این اتفاق نادر و عجیب را داد و از میراث فرهنگی استان در خواست کردیم یک گروه هيدروژئولوژي و ژئوموفولوژی را به کار بگیرد و علل را بررسی کند تا علاوه بر بررسی‌های کمیته بحران و بویژه وزارت نیرو یک بررسی و جریان مطالعاتی هم سازمان میراث فرهنگی به صورت مستقل از این رخداد داشته باشد.»
کاهش باران و نزولات جویمعاون میراث فرهنگی از تماس تلفنی با مدیر عامل آب منطقه‌ای استان کرمانشاه خبرمی‌دهد و می‌گوید:« به اعتقاد ایشان اصل موضوع کاهش باران و نزولات جوی در ارتفاعات بالادست است و به گفته‌ی این مقام مسوول این روزها کرمانشاه روزهای گرمی با درجه حرارتی بالای ۴۳ را می‌گذراند از این رو یکی از مباحث و عوامل مهم بحث خشکسالی است .»
برداشت آب در زمین‌های دوردست
او در عین حال تأکید می‌کند:« همچنین باید کنترل شود که آیا برداشت بی‌رویه از چاه‌ها اتفاق افتاده است یا نه. چون این احتمال هم می‌تواند تأثیرگذار باشد. حتی ممکن است برداشت آب در یک زمینی در دوردست رخ داده باشد اما چون تمام اینها در دل زمین به هم مرتبط هستند، امکان دارد همان برداشت که در ظاهر هم مشکلی ایجاد نمی‌کند سبب چنین بحرانی شود.»
طالبیان بیان می‌کند:« این برداشت‌ها ممکن است موجب گسل و یا تغییرات زمین‌شناسی شده باشد که تغییرات لایه‌ها را به دنبال دارد بنابراین با توجه به احتمالات متفاوت هم ستاد بحران تشکیل شده و هم ما درخواست دادیم مشاوری که قبلاً کارهای هيدروژئولوژي و ژئوموفولوژی تاق بستان را انجام می‌داد، در محل حاضر و بررسی‌هایی را انجام دهد.»
تغییر ناگهانی و بی‌آبی محض شگفت‌انگیز استاو با تأکید بر این که ما نیازمند یک مطالعات وسیع و دقیق در حوزه آب‌های زیرزمینی منطقه هستیم، تصریح می‌کند:« بنابراین خشکسالی و برداشت بی‌رویه هر دو باید مورد بررسی قرار گیرد. اما مسأله مهم و در خور تأمل آن است که چگونه در عرض یک زمان کوتاهی چنین اتفاقی رخ داده است! این موضوعی است که در حال حاضر باید توسط کارشناسان به دقت بررسی شود چرا که خشکسالی می‌تواند منجر به کم آبی چشمه شود اما تغییر ناگهانی و بی‌آبی محض شگفت انگیز است و برای همین ستاد بحران تشکیل شده است چرا که بی‌شک یک اتفاق ناگهانی در دل زمین رخ داده است. »
او در پایان اعلام می‌کند:« درنهایت هرگونه اظهار نظر منوط به اعلام نتایج است و تا آن زمان نمی‌توان گفت انجام چه اقدامی بهتر است. براساس اعلام نظرات متخصصان و کارشناسان، ما هم در حوزه میراث فرهنگی تصمیمات مقتضی را خواهیم گرفت.»
