تار از سازهای زهی است که با زخمه نواخته می‌شود. تار در ایران و برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند آذربایجان و ارمنستان و گرجستان برای نواختن موسیقی کلاسیک این کشورها رایج است. در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت. غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان به کار می‌رود. با گذشت زمان نوازندگان و سازندگان بسیاری موجب تغییرات و پیشرفت تار شده‌اند. به همین بهانه با «حمید متبسم» نوازنده تار، به گفتگو نشسته‌ایم که می‌خوانیم؛
چرا می‌گویند تار ساز ملی ایرانی است، چرا مثلاً بربط که سن بیشتری نسبت به تار دارد ساز ایرانی نیست؟
- بر خلاف این نظر باید گفت که قدمت بربط در فرهنگ ما بسیار بیشتر از تار است، بربط (به زبان مرسوم و عربی «عود») سازی ست که پس از حمله اعراب به ایران باستان از ایران به فرهنگ موسیقایی عرب منتقل شد. در آن دوران اعراب سازی مشابه بربط به نام «مزهر» داشتند که مانند تار روی کاسه اش از پوست پوشیده بود، با دیدن بربط ایرانی که کامل تر از آن ساز می نمود بربط جایگزین «مزهر» شد و «ال عود» (به معنی چوب) نامیده شد. لیکن این ساز از آن پس در فرهنگ موسیقایی عرب بیش از ایران بکار گرفته شد و در ایران به دلیل محدودیت ها و محرومیت های موسیقی نه تنها بربط که ساز های دیگر نیز مهجور ماندند.
- بیشترین مستندات ما در مورد موسیقی ایران به اواخر دوران قاجار و خاندان هنر یعنی علی اکبر فراهانی و خاندانش باز می گردد که جملگی تارنواز بودند. به اعتقاد من دلیل برتری طولانی این ساز نیز به این مورد تاریخی بازمی گردد، که با گذشت زمان و توجه مردم به انواع ساز های ایرانی این برتری کم رنگ شده و بیش از این هم تا حد تعادل خواهد رسید.
بزرگترین نوازندگان تار را در تاریخ موسیقی ایران چه کسانی می‌دانید؟
- برای پاسخ به این پرسش و ظیفه من است که بسیار دقیق باشم و حق شناس، ممکن است که نامی از قلم بیافتد! با این وجود تلاش می کنم تا لیستی از نوازندگان شاخص هر دوره به شما بدهم.
میرزا حسینقلی، علی اکبر شهنازی، غلامحسین درویش، علینقی وزیری، مرتضی نی داود، موسی معروفی، عبدالحسین شهنازی، غلامحسین بیگجه خانی، جلیل شهناز، هوشنگ ظریف، محمد رضا لطفی، حسین علیزاده و داریوش طلایی نوازندگانی هستند که در حال حاضر بخاطر دارم.
در حال حاضر چند طیف در نوازندگان تار وجود دارند؟
- شیوه های نوازندگی تار بسیار متنوع و متفاوت است لیکن همه این شیوه ها در نهایت به دو زیر مجموعه سنتی و نو قابل دسته بندی اند. شیوه سنتی را نوازندگانی دنبال می کنند که به جز اتکا بر ردیف، رپرتوارشان نیز همواره سنتی ست و روند سنتی را دنبال می کند، این گروه اگر چه نوازندگانی با تفکرات و تکنیک های متفاوت مانند بیگجه خانی، جلیل شهناز، هوشنگ ظریف، محمد رضا لطفی و داریوش طلایی را شامل می شود لیکن به اعتقاد من جملگی این استادان در زیر مجموعه سنتی قرار می گیرند.
- شیوه نوین ولی گروهی از نوازندگان را شامل می شود که قالب های سنتی را به ندرت در سازشان می شنوید، سردمدار این شیوه در موسیقی ایران علینقی وزیری ست و در دوران اخیر حسین علیزاده و بسیار از نوازندگان جوان این شیوه را دنبال می کنند.
ولی همانطور که اشاره شد شیوه نوازندگی و تفکر هنری هر کدام از این استادان نیز متفاوت است و بررسی جداگانه خویش را می طلبد.
شما با این که تغییری در ساختار تار ایجاد شود، موافق هستید؟
- حتما! تغییرات در ساختار هر ساز به ضرورت زمان و مکان بستگی دارد و به پسند من و شما نیست، تاری که ما امروز می نوازیم نیز با تار دوران میرزا حسینقلی متفاوت است. اگر تارهای ساخته شده قبل از یحیی را با تار ساخت او مقایسه کنیم به این تغییر اساسی پی خواهیم برد، لیکن یحیی نابغه ای بود که ساختار تار را به شکل امروزی تا کنون تثبیت کرد و هنوز اگر تغییراتی در ساختار این ساز انجام می شود تاثیری در صدا دهی آن ندارد و تنها در ظرایفی ست که مربوط به بهبود کوک، پرده بندی و موارد کوچک فنی می شود.
به تکنیک در نوازندگی اعتقاد دارید یا احساس؟
- تکنیک ابزار بیان احساس است و لازمه نوازندگی، احساس کمتر از تکنیک قابل فراگیری ست و متاثر از محیط فرهنگی ایست که در آن زندگی کرده ایم و می کنیم، عوامل بسیار دیگری به جز تمرین در آن نقش دارد، به دوران کودکی نوازنده باز می گردد و بسیار تحت تاثیر انواع موسیقی است که گوش داده ایم و می دهیم. لیکن در نهایت این دو باید با یکدیگر هماهنگی داشته باشند.
صدای ساز و آواز چه کسانی را دوست دارید؟
- این پرسش را از آنجایی که پاسخش شامل لیست طویلی ست اجازه بدهید که پاسخ ندهم.
به موسیقی جهان و آهنگسازان بزرگ جهان هم علاقه‌ای دارید؟
- من از کودکی به موسیقی کلاسیک اروپایی و یا بهتر بگوییم جهانی علاقمند بوده و هستم و در تمام دوران تحصیل به غیر از موسیقی ایران به آثار آهنگسازان کلاسیک جهان گوش کرده ام. دانش و هوش ما متکی بر تجربه است، در گذشته های دور که امکان ارتباطات به این حد نبود موسیقی دانان از تجربه فرهنگ های دیگر محروم بودند، لیکن امروزه هیچ تجربه و فرهنگی بر کسی پوشیده نیست. شنیدن موسیقی هنری همه فرهنگ ها و بخصوص موسیقی کلاسیک جهانی غیر از لذت بخش بودن آموزنده نیز هست.
شما موسیقی پاپ گوش می‌دهید؟
- هر گونه ای از موسیقی که دارای محتوا و پشتوانه فرهنگی درستی داشته باشد قابل شنیدن است، موسیقی مانند غذایی ست که باید به غیر از طعم خوش کیفیت های غذایی مناسبی برای بدن ما داشته باشد. از این رو شنیدن هر صوتی را به حکم این که نامش موسیقی ست بر گوش خویش و شما روا نمی دانم. پس موسیقی خوب پاپ را هم می شنوم.
