تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است. تنبک در چند دهه اخیر پیشرفت چشمگیری کرده و به عنوان سازی تکنواز و مستقل مطرح شده است. این پیشرفت مرهون تلاش استادان این ساز است. به همین بهانه با «آرش فرهنگ فر» فرزند مرحوم استاد ناصر فرهنگ فر یکی از هنرمندان این عرصه به گفتگو نشسته‌ایم که می‌خوانیم؛
درباره تاریخچه ساز تنبک و کسانی که باعث رشد این هنر شدند، صحبت بفرمایید.
تاریخچه‌ای که از تنبک وجود دارد به دوره قاجار برمی‌گردد. قبل از دوره قاجار ما فقط در اشعار شعرا و نویسندگان عالم به علم موسیقی مطالبی درباره ساز تنبک مشاهده می‌کنیم ولی بیشتر در اشعار بزرگان به چشم می‌خورد. از دوران قاجار نیز مطالبی به صورت شفاهی به ما رسیده است. نوازندگان بزرگ دوره قاجار مانند حاجی‌خان عین‌الدوله‌ای و عیسی آقاباشی از سرآمدان و نوازندگان برجسته آن دوره بودند ولی آثار زیادی از آن دوره نداریم. اگر آثاری نیز مانده باشد به دلیل کیفیت و ضبط پایین از شفافیت خوبی برخوردار نیستند و نمی‌توان خیلی به آن آثار استناد کرد. می‌توان گفت از زمان استاد حسین تهرانی که آثار بسیاری داشتند و در رادیو به اجرای برنامه می‌پرداختند و از اساتید تأثیرگذار موسیقی ما بودند، ساز تنبک وارد مرحله جدیدی شد. ایشان از نوازندگان بزرگ و برجسته ایران بودند. استاد افتتاح نیز از نوازندگان بسیار بزرگ ایران بودند و شاگردان بسیار خوبی هم تربیت کرده‌اند. ایشان در برنامه گلها سالها ساز می‌زدند. از دیگر بزرگان هنر ایران، استاد مرتضی محجوبی، استاد جلیل شهناز، استاد کسایی، استاد محمد اسماعیلی که از نوازندگان بزرگ ساز تنبک هستند و بهترین شاگرد استاد تهرانی هم بودند، جهانگیر ملک، بهمن رجبی را می‌توان نام برد. از اساتید برجسته دیگر ناصر فرهنگ‌فر است که تحولی در ساز تنبک پدید آورد. وی از آثاری که در گذشته بود استفاده کرد و همه چیز را از نو خلق کرد. هر اثر نویی را نمی‌توان قطعاً اثر خوبی به حساب آورد ولی ناصر فرهنگ‌فر اثری خلق کرد که ریشه در سنت‌ها داشت. پدرم از آثار گذشتگان مانند آثار استاد افتتاح و استاد تهرانی بهره برد و با آگاهی نسبت به موسیقی و ردیف و تصانیف و هنرهای دیگری که داشت و با توجه به علاقه‌ای که به ادبیات و خوشنویسی داشت و نیز با علاقه و استعداد سنتی که داشت، توانست آثار جدیدی را خلق کند که کاملاً بدیع بود.
جایگاه ساز تنبک در موسیقی امروز کجاست؟
تنبک، ساز بسیار مهمی در موسیقی ایرانی است. به اعتقاد من یکی از ارکان موسیقی و ارکستر ایران است البته باید بسیار در این زمینه کار کرد که منظور من به هنرمندانی که ر وی ساز تنبک کار کرده‌اند، نیست. باید فعالیت فرهنگی در این عرصه صورت گیرد. مانند رسانه‌ها، رادیو و تلویزیون و مجلات تخصصی که فرهنگ‌سازی کنند تا مردم ما بیشتر با این ساز آشنایی پیدا کنند. وقتی مردم آگاه شوند به سمت ساز تنبک خواهند آمد. در نتیجه نوازنده‌های بیشتری در این عرصه به فعالیت خواهند پرداخت و سطح آگاهی مردم نسبت به تنبک بالاتر خواهد رفت و این موضوع می‌تواند تأثیرگذار باشد. همان‌طور که جایگاه آواز در ایران بسیار بالاست و این به دلیل آن است که مردم با شعر، انس و الفت دارند و به آواز علاقه دارند. مردم ردیف و نت‌های آواز را نمی‌دانند ولی چون به شعر علاقه دارند، به آواز نیز علاقه دارند و برای اینکه این اتفاق برای تنبک نیز بیفتد باید ابتدا مردم با تنبک آشنا شوند، نسبت به آن آگاهی پیدا کنند تا به سمت آن گرایش پیدا کنند. ساز تنبک در ایران جای کار بسیار دارد. من معتقدم در آینده جایگاه ساز تنبک در موسیقی ایران بهتر خواهد بود و به جایگاه واقعی خود خواهد رسید. موسیقی بدون کلام ما نیاز به زمان دارد. باید در این زمینه اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی شود.
شیوه‌های ترویج سنت تنبک‌نوازی در موسیقی امروز چه شیوه‌هایی است؟
مسئله در حال حاضر، موسیقی بدون کلام در ایران نیست و کوتاهی از موزیسین‌ها نیست؛ بلکه رادیو و تلویزیون باید برنامه‌های تخصصی در این زمینه داشته باشند. ساز تنبک بین هنرمندان و اساتید و افراد آشنا به موسیقی شناخته شده است. مردم ما نسبت به این ساز هیچ‌گونه آشنایی ندارند. ساز تنبک در بسیاری کشورهای اروپایی شناخته شده است در حالی که در ایران آشنایی کامل وجود ندارد.
بدعت‌ها و شیوه‌های جدید تنبک‌نوازی چگونه است؟
سیستمی که نوازنده‌های تنبک ما در آن، ساز می‌زنند را تک‌نوازی نوین یا افکت می‌گویند. من، تنبک‌نوازی امروز را خیلی نمی‌پسندم به دلیل اینکه از شیوه تنبک‌نوازی اصیل دور شده است. تنبک‌نوازی امروز نوآوری دارد ولی بیشتر تحت‌تأثیر فرهنگ کشورهای مجاور است. تنبک‌نوازان می‌خواستند صدای سازهای کشورهای گوناگون را با تنبک بنوازند این روشی نوین و جالب است ولی دیگر نمی‌توان به آن ساز تنبک گفت.
اساتید تنبک صنف حامی دارند؟
خانه موسیقی که نوازندگان تنبک نیز جزئی از آن به شمار می‌آیند، تنها صنف حامی تنبک و اساتید تنبک است. به نظر من نباید تنبک را از موسیقی جدا کرد. نوازنده تنبک باید موسیقی و ردیف را بشناسد و آگاه به موسیقی باشد. شاید در آینده جوان‌ترها صنف حامی جداگانه به وجود آورند ولی من بعید می‌دانم این کار عملی باشد. اگر بتوان صنفی جداگانه به وجود آورد خوب است ولی اگر خانه موسیقی به طور جدی و قوی فعالیت خود را ادامه دهد نیازی به تشکیل صنف جداگانه نیست.
یکی از مزیت‌های ساز تنبک مردمی بودن آن است و اینکه همه مردم با وسایل مختلف می‌توانند ریتمی را تولید کنند ولی در عین حال این عمل موجب می‌شود کمتر به ساز تنبک و نوازنده آن نگاه حرفه‌ای شود. نظر شما چیست؟
فردی که دوره ساز تنبک را می‌گذراند و این ساز را می‌نوازد بسیار کار دشواری دارد و نمی‌توان به کسانی که با هر وسیله‌ای ضرب می‌گیرند و صدایی را تولید می‌کنند، نوازنده تنبک گفت. هر چند اگر فردی به ریتمی آگاه باشد معمولاً گفته می‌شود که دارای استعداد هستند و باید استعداد خود را دنبال کنند ولی قطعاً نمی‌توان به آنها نوازنده تنبک گفت.
«آرش فرهنگ‌فر» متولد ۱۳۵۲ در تهران است. وی در خانواده‌ای متولد شد که فرهنگ و هنر در آن موج می‌زد و این بستر، زمینه لازم برای پیشرفت او در زمینه موسیقی و هنر را به وجود آورد. وی از ۲ سالگی با ساز تنبک آشنا شد و در سن ۸ سالگی به طور جدی نواختن تنبک را آغاز کرد. او اولین‌بار در ۱۱ سالگی با استاد محمد موسوی همنوازی را آغاز کرده و از ۱۳ سالگی با نوازنده‌های مختلف همنوازی می‌کرد. فرهنگ‌فر کنسرت‌های فردی و گروهی بسیاری را اجرا کرده است و اولین کنسرت فردی او در سال ۱۳۶۷ در موزه هنرهای معاصر به مناسبت بزرگداشت نیما یوشیج به اجرا درآمد. وی در سن ۱۹ سالگی کاری را در کنار استاد ذوالفنون اجرا کرد و آلبوم شمع و پروانه را با ایشان همکاری کرد. او در سال ۷۳ به «گروه شیدا» دعوت شد. وی با گروه‌های «جوان» به سرپرستی محمدعلی کیانی‌نژاد، «عارف» به سرپرستی پرویز مشکاتیان، «آوا» به سرپرستی استاد شجریان، «وزیری» به سرپرستی کیوان ساکت، «آبیدر» به سرپرستی بهرام ساعد، همکاری داشته است. فرهنگ‌فر از سال ۹۰ تاکنون با گروه «شهنازی» به سرپرستی استاد داریوش پیرنیاکان مشغول به فعالیت است.
